Pierwsza wzmianka o Bożym Narodzeniu pochodzi z 354 roku, a zamieszcza ją rzymski kalendarz. Różne były w przeszłości terminy obchodów świąt Bożego Narodzenia. Świętowano w styczniu, marcu, kwietniu, a nawet w maju. Ostatecznie wybrano datę 25 grudnia - dzień przesilenia zimowego.
Chrześcijanie ze słońcem utożsamiali Chrystusa, nazywając go „Słońcem Sprawiedliwości”. Tajemnica Bożego Narodzenia polega na tym, że druga Osoba Boska stała się człowiekiem, aby w ciele ludzkim dokonać zbawienia rodzaju ludzkiego za grzechy. Jako Bóg jest wieczny, nieskończony, wszechobecny i wszechmocny, jako człowiek jest ograniczony czasem, przestrzenią i mocą.
24 grudnia o północy w kościołach rzymskokatolickich rozpoczyna się uroczysta msza zwana Pasterką. Następny dzień (25 grudnia) jest nazywany Bożym Narodzeniem, a 26 grudnia to w Polsce drugi dzień świąt obchodzony na pamiątkę św. Szczepana, pierwszego ukamienowanego przez tłum męczennika za wiarę chrześcijańską. Kolorem liturgicznym w okresie Bożego Narodzenia jest kolor biały.
Święta Bożego Narodzenia kojarzą nam się z choinką, wigilią, opłatkiem, kolędą itp., ale nie wszyscy wiemy skąd się one wzięły w polskiej tradycji i co oznaczają:
„Wśród różnych głupstw świątecznych jest także choinka”
Jeszcze na początku XV wieku, na Gody (tj. okres od pierwszego dnia Świąt Bożego Narodzenia do Trzech Króli) przynoszono do domów zielone gałązki albo całe drzewka, jemiołę, wieszając u pułapu. Zieleń taka, jaka była dostępna o tej porze roku, była symbolem życia.
Drzewko bożonarodzeniowe pojawiło się w XVI wieku, lecz prawdopodobnie już wcześniej występowało jako rajskie „drzewo dobrego i złego” w misteriach o Adamie i Ewie, wystawianych w wigilię Bożego Narodzenia.
Natomiast w wielu kulturach drzewo, zwłaszcza iglaste, jest uważane za symbol życia i odradzania się, trwania i płodności.
Tradycja choinek narodziła się w Alzacji na pograniczu Niemiec i Francji. Najstarsze doniesienia o choince - jodle lub świerku - przyozdabianym na Boże Narodzenie spotykamy już w XV i XVI-wiecznych kazaniach kościelnych, które zwyczaj ten krytykowały jako pogański. W 1604 r. teolog Dannhauer strofował z ambony, że „wśród różnych głupstw świątecznych jest także choinka”.
Wielkim zwolennikiem tego zwyczaju był Marcin Luter, który zalecał spędzanie świąt w domowym zaciszu. Choinki więc szybko stały się popularne mieszczańskich protestanckich rodzinach niemieckich, tyrolskich, austriackich promieniując stamtąd, zwłaszcza w wieku XIX, na pozostałe kraje europejskie i pozaeuropejskie.
Echa biblijnego jabłka
Ważne były, rzecz jasna, ozdoby choinkowe. Im również nadawano głębszy sens. I tak na szczycie drzewka zawieszano gwiazdę symbolizującą gwiazdę betlejemska, w zawieszanych jabłkach widziano echo biblijnego jabłka Adama i Ewy, papierowe łańcuchy rozpoznawano jako okowy zniewolenia orzechowego, czy nawet politycznego (w okresie rozbiorów). Łańcuchy zrobione np. z rodzynek, migdałów czy pierników specjalnie wieszano nad świeczkami, aby płomień mógł przepalić nitkę i przysmaki same spadły.
Aby jednak zapalić świeczki, trzeba poczekać na pojawienie się na niebie pierwszej gwiazdy.
Świeczki symbolizowały Światłość świata, czyli Chrystusa, były też związane z kultem zmarłych. Początkowo świece zapalano właśnie dla nich.
W zależności od regionu na choinkach zawieszano odmienne ozdoby - ciastka i suszone owoce, a także ozdoby własnoręcznie wykonane z papieru i słomy.
Zwyczaj ubierania choinki rozpowszechnił się w Europie dopiero około dwieście lat temu.
Na tereny Polski strojna choinka przywędrowała na przełomie XVIII i XIX wieku i na wsiach wyparła obrzęd ozdabiania snopa zboża, czy też polskie „podłaźniczki”, czyli (najczęściej wiszące pod sufitem) gałązki ozdabiane ciastkami, kolorowymi świeczkami czy orzechami. W zaborze pruskim zwyczaj propagowali pruscy żołnierze i urzędnicy. Najpierw był on znany tylko wśród arystokracji. Z czasem oprócz arystokracji przejęła go także szlachta i mieszczaństwo, a najpóźniej mieszkańcy wsi.
W niektórych regionach południowej Polski choinki pojawiły się dopiero po II wojnie światowej. Zwyczajowo stała ona przynajmniej do Trzech Króli, ale najczęściej do Matki Boskiej Gromnicznej.
Najbardziej nastrojowy dzień roku
W kulturze ludowej, 24 grudnia rozpoczyna okres zwany Godami, który trwa przez 12 dni, tj. do Trzech Króli. W chłopskiej tradycji Wigilia to powtórzenie sytuacji z raju, gdzie nie ma różnicy między biednymi a bogatymi, między ludźmi, a zwierzętami. Przebieg całego wigilijnego dnia był wróżbą na przyszłość. Jest to w roku kościelnym najbardziej nastrojowy dzień. Kojarzy się z zasiadaniem do wspólnej kolacji wraz z pojawieniem się pierwszej gwiazdki, zwyczajem łamania się opłatkiem i składaniem sobie życzeń.
Świętowanie Wigilii, ani tradycyjny post w tym dniu nie są wspólne wszystkim chrześcijanom, np. protestanci nie zachowali specjalnych przepisów odnośnie jedzenia lub niejedzenia mięsa. Chrześcijan prawosławnych obowiązuje w tym dniu ścisły post, aż do kolacji wigilijnej.
Warto mimo to odnotować, że w Polsce również i mniejszości wyznaniowe przestrzegają wigilijnego postu ze względu na specyficzną tradycję kraju. Obowiązek postu zniesiono w Kościele katolickim w roku 1983 (Nowy kodeks prawa kanonicznego). W Polsce episkopat podtrzymywał post wigilijny specjalnym dokumentem aż do roku 2003 - obecnie post w Wigilię jest jedynie zalecany, jednak w wielu domach tradycja ta nadal jest zachowana.
W zwyczajach wigilijnych występuje wiele elementów zaczerpniętych z pogańskiej obrzędowości, które w formie szczątkowej, nie zawsze uświadomionej, zachowały się do dnia dzisiejszego.
Gdy zabłyśnie pierwsza gwiazdka
Obecnie w kolacji wigilijnej związki z tymi wierzeniami zachowały się przede wszystkim w potrawach przyrządzanych głównie z ziaren zbóż, maku, miodu, grzybów, a więc typowych dla styp pogrzebowych, oraz w trzymaniu pustego miejsca przy stole dla nieznanego gościa.
Tradycja nakazuje, aby wigilijną wieczerzę podać na białym obrusie.
Polska literatura kulinarna podaje, że liczba gości w czasie wieczerzy wigilijnej powinna być parzysta (plus jeden talerz dla nieobecnych/zmarłych/niespodziewanych przybyszów/Dzieciątka). Stare wierzenia mówią, że nieparzysta przynosi nieszczęście.
Natomiast nie ma zgodności co do liczby potraw: według niektórych źródeł powinna ona wynosić 12 (ilość równa jest liczbie apostołów Chrystusa) zaś w innych podkreśla się, że winna być nieparzysta, generalnie 13 u magnatów, 11 u szlachty, 9 u mieszczaństwa. Te 13 potraw jest górną granicą. Każdego z dań należy spróbować.
Symbol pojednania
Zwyczaj dzielenia się cienkim opłatkiem upieczonym z mąki pszennej bez zakwasu pojawił się w Polsce pod koniec XVIII w. i zadomowił się tu na dobre. Chociaż nie jest to zwyczaj wyłącznie polski, spotykany dziś na Słowacji, Litwie, Ukrainie w Czechach i we Włoszech. Zwyczaj ten pochodzi z czasów wczesnego chrześcijaństwa, kiedy wierni przynosili do świątyni chleb. Tam go błogosławili i zanosili innym osobom, które nie mogły przyjść na mszę.
Opłatek symbolizuje pojednanie, zgodę, przyjaźń i miłość. Łamiemy się nim przed kolacją, jednocześnie składając sobie życzenia. Połamanie się opłatkiem pozwala w harmonii i porozumieniu zasiąść do wieczerzy.
Śpiewanie kolęd
Kolędnicy z gwiazdą, turoniem, Herodem i aniołami chodzą po domach ze śpiewami i życzeniami pomyślności. Nie wypada ich nie wpuścić do domu lub wypuścić bez odpowiedniego poczęstunku.
W wielu domach w okresie od Bożego narodzenia do Popielca zachowana jest tradycja śpiewania kolęd i pastorałek. Kolędy to pieśni religijne o tematyce związanej z narodzinami Jezusa, zaś pastorałki to odmiana kolęd, w której tematykę religijną poszerzono o warstwę obyczajową, zazwyczaj utrzymaną w tonie sielankowym. Pierwsze polskie kolędy były tłumaczone z łaciny i z języka czeskiego. Słowa najbardziej znanej polskiej kolędy „Bóg się rodzi” napisał Franciszek Karpiński. Wszystkich pieśni śpiewanych w tym wyjątkowym okresie mamy ponad 500!
Opracowanie: Antoni KOSOWSKI
