Cerkiew Przemienienia Pańskiego
Na świętej górze Grabarka byłem dwukrotnie. Pierwszy raz latach osiemdziesiątych, drugi w tym roku. Trzydzieści lat temu pojechałem tam w towarzystwie znanego fotografika holenderskiego Jana van Ven’a, który koniecznie chciał zobaczyć to miejsce i zrobić serię zdjęć. W tym roku byłem tam, na początki sierpnia, pierwszy raz po wieloletniej przerwie.
Grabarka to największe dziś miejsce kultu wyznawców prawosławia w Polsce, położone w województwie podlaskim, 12 km od Siemiatycz, w pobliżu wsi o tej samej nazwie. Są tam: założony w roku 1947 klasztor żeński świętych Marty i Marii oraz 3 cerkwie (Przemienienia Pańskiego, Ikony Matki Bożej Wszystkich Strapionych oraz Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy). Główna cerkiew klasztorna Przemienienia Pańskiego jest jednocześnie świątynią parafialną. Na terenie klasztornym znajduje się również cmentarz.
Stara legenda opowiada: … mieszkaniec Siemiatycz dostąpił podczas epidemii cholery boskiego objawienia. Tajemniczy głoś z nieba, powiedział mu, że jedyną drogą ratunku od tej choroby jest pielgrzymka z krzyżem na pobliską górę Grabarkę. Później poinformował o tym wydarzeniu swojego proboszcza ks. Pawła Smoleńskiego, który uznał je za objawienie Boże i zaprowadził swoich ludzi na wzgórze, spod którego wypływał strumień. Pielgrzymi, którzy napili się wody ze strumienia ocaleli. Legenda opowiada również, że już nikt tam więcej nie zmarł w wyniku tej choroby.
Ikona Matki Bożej
Badania historyczne wskazują natomiast, że pierwszy ośrodek kultu na górze Grabarce powstał na początku XVIII wieku jako sanktuarium greckokatolickie. Według zachowanych relacji …w lipcu 1710, w pobliskich Siemiatyczach, wybuchła epidemia cholery. Spowodowała on panikę wśród mieszkańców miasta. W związku z tym wydarzeniem należy wiązać fakt powstania w Grabarce kaplicy i ośrodka kultowego, którego inicjatorem był unicki metropolita kijowski i opat supraski Leon Kiszka. Poświadcza to dokument z 1 lipca 1717, w którym biskup zgodził się na odprawianie nabożeństw w kaplicy na Świętej Górze.
Kult przemienienia Pańskiego rozwinął znacznie, w roku 1763, biskup Felicjan Filip Wołodkowicz. Ponad dwadzieścia lat później, w roku 1789, w związku ze staraniami biskupa włodzimierskiego i brzeskiego Symeona Młockiego, papież Pius VI nadał 15-letni odpust dla pielgrzymów odwiedzających Grabarkę.
Zasadnicze zmiany nastąpiły w greckokatolickim sanktuarium dopiero kilkanaście lat po rozbiorach, po zawarciu traktatu pokojowego w Tylży, w roku 1807, kiedy to ziemie, na których znajdowała się m.in. Grabarka zostały przyłączone do Rosji. I kiedy, w roku 1839, wydany został przez cara Mikołaja I dekret likwidujący kościół unicki w Cesarstwie Rosyjskim. Jeszcze jednak przez kilka lat cerkiew w Grabarce służyła do odprawiania nabożeństw dla ludności unickiej i nadal, w dniu 6 sierpnia, przybywali tam liczni pątnicy. Dopiero w połowie XIX wieku cerkiew w Grabarce stała się praktycznie świątynią prawosławną.
Grabarka krzyże pielgrzymów
Także po I wojnie światowej cerkiew ta nadal służyła prawosławnym wiernym. Nie zamknięto jej także w czasie akcji rewindykacji dawnych świątyń katolickich. Przez cały okres międzywojenny odprawiano w niej, kilka razy w roku, nabożeństwa dla licznie przybywających tam pielgrzymów.
Po II wojnie światowej, w roku 1947, powstała myśl założenia tam klasztoru żeńskiego. Pomysł ten spotkał się z aprobatą ówczesnego arcybiskupa prawosławnego Tymoteusza. Uroczyste otwarcie klasztoru pod wezwaniem św. Marty i Marii nastąpiło 27 listopada 1947. Życie tamtejszych sióstr oparte zostało na regule św. Bazylego Wielkiego i św. Teodora Studyty.
Początki życia klasztornego były bardzo ciężkie. Brakowało nawet pomieszczeń. Zakonnice nocowały więc w dzwonnicy starej cerkwi. Dopiero kilka lat później wybudowano dla nich prowizoryczny, drewniany dom zakonny, dziś Dom Pielgrzyma.
Pielgrzymi wchodzący na św. górę Grabarkę
Kolejny etap rozbudowy ośrodka przypadł na rok 1956. Wzniesiono wówczas i wyświęcono, drugą cerkiew pod wezwaniem Ikony Matki Bożej Wszystkich Strapionych Radość z przylegającymi do niej celami zakonnymi. Powstał też dom dla księży sprawujących posługę na świętej górze Grabarce.
Pod koniec lat sześćdziesiątych przeprowadzono gruntowny remont cerkwi pw. Przemienienia Pańskiego. Wnętrze świątyni otrzymało nowy, nawiązujący do tradycyjnego, wystrój autorstwa Adama Stalony-Dobrzańskiego i Jerzego Nowosielskiego, profesorów krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.
W nocy, w lipcu 1990, cerkiew Przemienienia Pańskiego została doszczętnie spalona. Ocalał jedynie ewangeliarz i dwie ikony – św. Mikołaja i Zbawiciela. Natychmiast prawie przystąpiono do jej odbudowy. Dzięki licznym ofiarom wiernych i pomocy rządu polskiego, już w maju 1998, dokonano konsekracji nowo odbudowanej świątyni. Uroczystościom ponownego poświęcenia cerkwi przewodniczył zwierzchnik Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego abp Sawa - metropolita warszawski i całej Polski.
W sierpniu 2000 na świętej górze Grabarce odbyła się jubileuszowa uroczystość. Wierni pod przewodnictwem abp Sawy, w obecności episkopatu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, biskupów z Portugalii i mnichów z góry Athos, którzy przybyli tam z kopią cudownej Iwerskiej Ikony Matki Bożej. Rok później przebywał na Grabarce patriarcha Aleksandrii i całej Afryki - Piotr VII, który uczestniczył w uroczystościach Przemienienia Pańskiego. W roku 2012, w dniach 18-19 sierpnia, uroczystościom Przemienienia Pańskiego przewodniczył zwierzchnik Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, patriarcha Moskwy i całej Rusi Cyryl I.
Dziś święta góra Grabarka to miejsce corocznych pielgrzymek wiernych oraz radosnych spotkań młodzieży. Jest także domem dla mieszkających tam sióstr żeńskiego klasztoru św. Marty i Marii, w którym od ponad sześćdziesięciu lat nieustannie płonie ogień modlitwy, skłaniający do wewnętrznej przemiany. Tam człowiek pragnie stać się lepszym, odczuwa potrzebę otrzymania Bożej Łaski, opieki i miłosierdzia.
Wierni przychodzą tam z konkretnymi prośbami oraz intencjami. Przynoszą też ze sobą krzyże, które wkopują potem w ziemię. Są też krzyże dziękczynne, stawiane jako wota, po spełnieniu się modlitw w konkretnych intencjach, takich jak: zdrowie dla najbliższych czy szczęśliwe zdanie egzaminu. Święta góra Grabarka to także miejsce spotkań ekumenicznych. Wśród bowiem licznie odwiedzających ją pielgrzymów, obok wiernych prawosławnych, spotyka się tam coraz częściej i katolików, a w ich liczbie także duchownych katolickich, co napawa nadzieją na przyszłość.
Tekst i zdjęcia Leszek WĄTRÓBSKI
