Obserwatorium na Popie Iwanie
Kosów, Kuty i Pistyń (obok Kołomyi) były w XIX w. ośrodkami powstawania, a następnie produkcji słynnej ceramiki pokuckiej. Za twórcę pokuckiego stylu w ceramice polskiej uważany jest Aleksander Bachmiński, działający w połowie XIX w., a także Tomasz i Petronela Nappowie z Kut i rodzina Sowickich z Kołomyi. Na przełomie XIX/XX w. głównym centrum garncarstwa artystycznego był Pistyń.
Na Huculszczyźnie urodziło się szereg znanych i zasłużonych Polaków, m.in.: Stanisław Jan Jabłonowski (1634 Łucza - 1702), wojewoda ruski, hetman wielki koronny, kasztelan krakowski - dbał o rozwój Pokucia; Stanisław Jamróz (1902 Kosów - 1932), dr inż. mechanik, 1918-19; Halina Krzanowska (ur. 1926 Żabie), biolog, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie; Wojciech Migocki (ur. 1909 - Kuty), znany architekt wnętrz, malarz, rzeźbiarz, główny architekt wojewódzki w Katowicach; Jerzy Misiński (ur. 1892 Kosów), sportowiec i działacz sportowy, m.in. kapitan lwowskiej "Pogoni; Maksymilian Siła-Nowicki (1826, Jabłonów - 1890), wybitny zoolog, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie; Tadeusz Petrowicz (ur. 1922 Worochta), inż. leśnik, autor wspomnień "Od Czarnohory do Białowieży"; Gustaw Poluszyński (1887, Szeszory - 1959), biolog i parazytolog; Zofia Stanisławska (1895, Kosów - 1960), scenograf i dyrektor teatrów lalkowych w Krakowie i Warszawie; Wit Tarnawski (1894, Kosów - 1988), prozaik, eseista, conradysta, Jan Zahradnik (1902, Kosów - 1929), poeta i tłumacz, związany z lwowskim środowiskiem literackim, współpracownik "Słowa Polskiego" we Lwowie, działał na rzecz zbliżenia inteligencji polskiej i ukraińskiej.
Obserwatorium Meteorologiczno-Astronomiczne na szczycie Pop-Iwan (1938 r.)
Polskie związki naukowe, literackie i kulturalne z Huculszczyzną
Polscy uczeni byli pionierami badań w różnych dziedzinach związanych z Huculszczyzną i Hucułami (szczególnie geograficznych i geologicznych). Świadczą o tym liczne prace Polaków na temat Huculszczyzny i Hucułów, jak np.: Aleksander Stadnicki "O wsiach tak zwanych wołoskich na płn. stoku Karpat" (1848), Władysław Zawadzki "Huculi, szkic etnograficzny" (1872-1873), Jan Gregorowicz "O koniu huculskim" (1879), "Słownik wyrazów huculskich" (1880), Jan Janów "Z fonetyki gwar huculskich" (1928) - stanowiąca do dziś najpoważniejszą pozycję w swoim zakresie, Stefan Hrabec "Nazwy geograficzne Huculszczyzny" (1950), Michał Kondracki "Muzyka Huculszczyzny" (1925), Jerzy Żukowski "Huculszczyzna. Przyczynki do badań nad budownictwem ludowym" (1935).
Z innych prac geograficznych i przyrodniczych polskich uczonych dotyczących Huculszczyzny należy wymienić: Marian Łomnicki "Wyprawa w Czarnogórę" (1868), Włodzimierz Hankiewicz "Wycieczka na Czarnohorę" Zbigniew Sujkowski "Serie Szypockie na Huculszczyźnie" (1938), Hugo Zapałowicz "Zapiski florystyczne z Karpat Wschodnich" (1896). - W 1899 roku została założona w Czarnohorze na połoninie Pożyżewskiej pierwsza polska placówka badawcza - stacja biologiczna.
Władysław Midowicz (1907 w Mikuliczynie, zm. 1993 w Wieliczce) – polski geograf i meteorolog, działacz turystyczny i krajoznawczy, z zamiłowania turysta górski. Dyrektor obserwatorium na szczycie Pop-Iwan
Etnografią i folklorem huculskim interesowali się m.in.: ojciec etnografii polskiej Oskar Kolberg (1814-1890) "Dzieła wszystkie. Tom 24: Karpaty Wschodnie" wyd. nowe 1961), Sofron Witwicki "Hucuły" (1876) i "Zwyczaje, przesądy i zabobony Hucułów" /1877), Izydor Kopernicki "O góralach ruskich w Galicji" (1889), Józef Schneider "Z kraju Hucułów" (1899-1901). Dzięki mecenatowi polskiego arystokraty Włodzimierza Dzieduszyckiego, który ze szczególną sympatią odnosił się do sztuki huculskiej, po polsku wyszła, znacznie powiększona w stosunku do oryginalnej wersji ukraińskiej, praca ludoznawcy ukraińskiego Włodzimierza Szuchewycza pt. "Huculszczyzna" (t. 1-4 1902-1908).
Dużym wydarzeniem w dziejach nauki polskiej, a konkretnie astronomii i meteorologii, było zbudowanie w 1938 roku na szczycie Popa Iwana (2022 m) Meteorologiczno-Astronomicznego Obserwatorium im. Marszałka Józefa Piłsudskiego. Budowa jego trwała dwa lata i była dość niezwykłym wyczynem inżynierskim. Dojazd w rejon obserwatorium był bardzo trudny; transport materiałów budowlanych, a później zaopatrzenia obserwatorium, na ostatnim odcinku drogi na szczyt Popa Iwana mógł być prowadzony jedynie z pomocą koników huculskich. Uroczyste poświęcenie i oficjalne otwarcie Obserwatorium na Popie Iwanie odbyło się 29 lipca 1938 roku. Duży obiekt, składający się z 43 pomieszczeń (57 okien), miał służyć Państwowemu Instytutowi Meteorologicznemu w Warszawie przez prowadzenie obserwacji meteorologicznych, głównie dla celów lotnictwa, oraz miał również stanowić filię Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego.
Władysław Wójcicki, folklorysta, historyk, edytor - autor pierwszego (wyd. w 1829 roku) literackiego przekazu o Huculszczyźnie
Obserwatorium było bardzo nowocześnie wyposażone, m.in. w astrograf i refraktor wykonany w Wielkiej Brytanii. Pierwszym i jedynym (1938-39) kierownikiem obserwatorium był mgr Władysław Midowicz. W ciągu czternastu miesięcy działalności obserwatorium bywali tu i pracowali wybitni astronomowie polscy. Po wybuchu wojny i wkroczeniu Armii Czerwonej na Kresy, personel placówki uszedł na Węgry, zabierając z sobą refraktor. Po wojnie wrócił on do Polski i obecnie znajduje się w Planetarium Śląskim w Chorzowie. Sam budynek obserwatorium był najpierw zajęty przez wojsko sowieckie, a w 1941 roku przez wojsko węgierskie, sprzymierzone z Wehrmachtem. Potem opuszczony budynek został zdewastowany przez okoliczną ludność i popadł w ruinę.
(Od red. W 2016 r. Uniwersytet Warszawski i Przykarpacki Uniwersytet Narodowy rozpoczęły remont kompleksu, by stworzyć ośrodek współpracy akademickiej i badań botanicznych, geologicznych, sejsmologicznych, meteorologicznych, astronomicznych i ornitologicznych, a także stanica ratownicza oraz szkoła ratownictwa górskiego).
Prof. dr hab. Halina Krzanowska (1926-2004), polska uczona, biolog, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek PAN. Autorka około 100 prac z zakresu genetyki (urodz. w Żabiu)
Huculszczyzna i Huculi przeszli na trwałe do polskiej literatury pięknej. I to nie tylko przez pobyt na Huculszczyźnie szeregu polskich poetów i pisarzy, jak np.: Władysława Kazimierza Wójcickiego, Bogusza Zygmunta Stęczyńskiego, Wincentego Pola, Mieczysława Romanowskiego, Kazimierza J. Turowskiego, Lucjana Rydla, Gabrieli Zapolskiej, Ferdynanda Ossendowskiego, Zygmunta Nowakowskiego, Melchiora Wańkowicza, Józefa Bieniasza, Wita Tarnawskiego, Józefa Tretiaka, Juliusza Turczyńskiego, Ignacego Wieniewskiego, ale i przez dzieła, które są związane z tą piękną ukraińsko-polską w przeszłości, a dzisiaj ukraińską.
Marian KAŁUSKI
