W Kijowie, w Państwowej Naukowej Bibliotece Architektoniczno-Budowlanej im. W. Zabołotnego, prezentowana jest wystawa „Kobiety na celowniku NKWD”. Przedstawione materiały ukazują tragiczne losy kobiet w różnym wieku, o różnym statusie społecznym, poziomie wykształcenia, pochodzeniu etnicznym i wyznaniu, które zostały rozstrzelane na podstawie bezpodstawnych oskarżeń w latach 1937–1941 w więzieniu NKWD w Kijowie i pochowane na terenie tajnej specjalnej działki w lesie bykowniańskim.
Te tragedie były typowe dla epoki masowych represji. Jednocześnie, analizując sprawy represjonowanych Polek, dowiadujemy się o życiu kulturalnym i religijnym w radzieckiej Ukrainie. Jednym z celów represji było przerwanie tego życia i stopniowa asymilacja narodowości polskiej.
Na przykład sprawa Jadwigi Moszyńskiej. Jej ojciec był pomocnikiem księdza w kościele św. Jana Chrzciciela w Białej Cerkwi. Jadwiga, po ukończeniu szkoły średniej, rozpoczęła naukę w Polskim Instytucie Pedagogicznym w Kijowie. Później kontynuowała studia na poziomie aspirantury i pracowała jako nauczycielka w polskiej szkole nr 3 w Berdyczowie. W momencie aresztowania była tłumaczką (pracownikiem literackim) w redakcji polskiej gazety „Głos Radziecki”. Moszyńską aresztowano 26 sierpnia 1937 roku pod zarzutem prowadzenia antyradzieckiej agitacji oraz „działalności kontrrewolucyjnej”. Podczas przesłuchań odważna Polka nie przyznawała się do zarzutów ani do „zeznań” innych osób, które miały rzekomo stanowić dowód jej kontrrewolucyjnej działalności. Zeznała natomiast, że w 1934 roku zgodziła się zostać tajnym współpracownikiem NKWD. W akcie oskarżenia znalazł się punkt o dezinformowaniu NKWD poprzez rzekome ukrywanie działalności kontrrewolucyjnej osób z jej otoczenia. Oznacza to, że chociaż Moszyńska, najprawdopodobniej pod presją, zgodziła się być tajnym agentem, to nie pisała donosów na ludzi.
26-letnia Jadwiga Moszyńska została rozstrzelana na podstawie decyzji komisji – ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRR i prokuratora ZSRR – zgodnie z operacyjnym rozkazem NKWD nr 00485. Została zrehabilitowana w 1989 roku.
Maria Szawlowska urodziła się w 1863 roku w miejscowości Chrosna w powiecie krakowskim. Ukończyła cztery klasy szkoły wiejskiej. Nie znała języka rosyjskiego, mówiła wyłącznie po polsku. W 1913 roku przeprowadziła się wraz z mężem do Skwiry. Prawdopodobnie później pracowała w kołchozie w rejonie skwirskim w obwodzie kijowskim. Aktywnie uczęszczała do miejscowego kościoła. W momencie aresztowania nie była zatrudniona. Aresztowano ją 13 maja 1938 roku pod zarzutem „aktywnej działalności antyradzieckiej” oraz „szpiegostwa na rzecz Polski”. NKWD zarzuciło jej nie tylko antyradzieckie poglądy, ale także „organizowanie kontrrewolucyjnej propagandy wśród kołchoźników, wychwalanie faszystowskiego modelu rządów w Polsce oraz oszczerstwa wobec działań partii i władzy radzieckiej”. 75-letnia Maria Szawlowska została rozstrzelana 27 września 1938 roku w Kijowie na podstawie decyzji specjalnej trójki NKWD obwodu kijowskiego. Została zrehabilitowana w 1989 roku. W momencie aresztowania pozostawiła córkę Bronisławę Zamarczyk i zięcia Stanisława Zamarczyka.
Polaków najczęściej oskarżano o współpracę z polskim wywiadem. Na przykład w sprawie Anny Puriń, pracownicy kijowskiej poczty, jedynym dowodem był protokół z jej przesłuchania, w którym przyznała się do szpiegowania dla polskiego wywiadu. Według zarzutów miała zbierać informacje o korespondencji wysyłanej z Kijowa za granicę oraz o nastrojach politycznych ludności i jej stosunku do władzy radzieckiej. 20 stycznia 1938 roku Anna Puriń została rozstrzelana. Zrehabilitowano ją w 1989 roku.
Podobne zarzuty postawiono Oldze Reize, księgowej Kijowskiego Państwowego Rosyjskiego Teatru Dramatycznego (obecnie Narodowy Akademicki Teatr Dramatyczny im. Łesi Ukrainki). W dokumentach NKWD figurowała jako Rosjanka, ale 15 grudnia 1937 roku została aresztowana pod zarzutem „prowadzenia działalności szpiegowskiej na rzecz Polski”. Według śledczych miała przekazywać polskim służbom wywiadowczym informacje o życiu i działalności zespołu teatralnego, stanie infrastruktury miejskiej Kijowa oraz nastrojach politycznych mieszkańców. Dodatkowym punktem oskarżenia było korespondowanie z krewnymi mieszkającymi za granicą. Poza zeznaniami Reize nie było żadnych dowodów na jej winę. 65-letnia Olga Reize została rozstrzelana 20 stycznia 1938 roku. Została zrehabilitowana w 1989 roku.
Ofiarami represji padali także członkowie rodzin polskich, niezależnie od ich narodowości. Mieszkańca wsi Stare w obwodzie kijowskim, Tymofieja Koreckiego, aresztowano pod zarzutem „kontaktów z polskim konsulatem”. Jego żonę, ukraińską kołchoźniczkę Stepanidę Korecką, oskarżyła miejscowa aktywistka we wniosku do NKWD. Tymofieja Koreckiego rozstrzelano 9 października 1937 roku.
Stepanida Korecka została aresztowana 25 listopada 1937 roku pod zarzutem prowadzenia antyradzieckiej agitacji. Podczas śledztwa częściowo przyznała się do winy. Została rozstrzelana 20 stycznia 1938 roku. Rehabilitowano ją w 1989 roku. Ich córka miała zaledwie dwa lata w chwili aresztowania rodziców.
Na wystawie „Kobiety na celowniku NKWD” wykorzystano materiały z archiwów państwowych, bibliotek, prywatnych zbiorów oraz otwartych źródeł.
Anatol ZBOROWSKI
