Po uchwaleniu II Uniwersału Ukraińskiej Centralnej Rady (UCR) trzydzieści procent mandatów w jej składzie przydzielono przedstawicielom mniejszości narodowych. W UNR szerokie prawa dla nich gwarantowała „Ustawa o autonomii narodowo-personalnej”, przyjęta 22 stycznia 1918 roku. Polacy ukraińscy z radością powitali niepodległą Ukrainę i na znak swojej przychylności oraz poparcia aktywnie włączali się w procesy państwotwórcze. W tym miejscu warto przytoczyć krótkie biogramy niektórych najbardziej znanych Polaków urodzonych na Ukrainie – działaczy państwowych, społecznych, politycznych Ukrainy i Polski, z wyjątkiem Joachimа Bartoszewicza, gdyż urodził się on w Warszawie.
Joachim Bartoszewicz (03.09.1867, Warszawa – 09.1938, Warszawa). Dziennikarz, polski działacz społeczny. W 1890 roku ukończył wydział lekarski Uniwersytetu Warszawskiego im. Jana Kazimierza. Był pierwszym redaktorem naczelnym kijowskiej gazety „Dziennik Kijowski” (1906–1913). Od 1917 roku stał na czele Polskiego Komitetu Wykonawczego na Ukraińskim Wiecu w Kijowie – głównej polskiej instytucji na Ukrainie w tamtym czasie. W 1922 roku wybrany do Senatu RP z województwa lubelskiego.
Roman Knoll (27.10.1888, Kijów – 6.03.1946, Katowice). Prawnik, polski polityk i dyplomata. Ukończył wydział prawa Uniwersytetu Kijowskiego św. Włodzimierza. Od 1908 roku aktywnie uczestniczył w polskim ruchu narodowo-wyzwoleńczym. Od 1919 roku urzędnik Departamentu Wschodniego w Ministerstwie Spraw Zagranicznych RP. Brał udział w wojnie bolszewicko-polsko-ukraińskiej 1920 roku. Wyznaczony przez rząd na sekretarza generalnego delegacji polskiej podczas rokowań pokojowych w Rydze z Rosją Radziecką w latach 1920–1921.
Mieczysław Mickiewicz (16.02.1879, Kamieniec Podolski, gub. podolska, dziś obw. chmielnicki – 07.1939). Adwokat, polski działacz polityczny. Wiadomo, że w latach 1910–1917 pracował jako adwokat przysięgły w Kijowie. Jeden z liderów Polskiego Centrum Narodowo-Demokratycznego. W lipcu 1917 r. mianowany zastępcą sekretarza generalnego spraw między-narodowościowych (wydział polski). Od 20 stycznia 1918 r. – sekretarz generalny spraw polskich, minister spraw polskich UNR. Po 1920 r. – pierwszy polski wojewoda Wołynia. W 1923 roku zakończył karierę polityczną. Dalsze losy nieznane.
Antoni Rzepecki (urodzony między 16.01 a 06.03.1868, Kijów – 06.12.1932, Niemcy). Finansista, działacz społeczny. Pochodził z kijowskiej szlachty. Ukończył Uniwersytet Kijowski św. Włodzimierza. Później został bankierem, kierował Syndykatem Rolniczym. W czasie I wojny światowej przewodniczący Komitetu Tatiany, który opiekował się uchodźcami. Profesor Kijowskiego Instytutu Handlowego. 3 maja 1918 roku wszedł w skład rządu Fedora Lizohuba Państwa Ukraińskiego. W pracy stawiał przede wszystkim na kompetencje zawodowe i praktyczne rezultaty w imię niepodległej Ukrainy, czym zyskał autorytet i szacunek współpracowników. W rządzie Lizohuba bronił niezależności finansowej Ukrainy, aktywnie bronił jej interesów podczas negocjacji z przedstawicielami rządu niemieckiego, walczył o prawa Ukrainy do Krymu. Pod jego kierownictwem po raz pierwszy sporządzono w Ukrainie budżet państwowy.
Jan-Henryk Józewski (06.08.1892, Kijów – 23.04.1981, Warszawa). Polski polityk i działacz państwowy. Ukończył wydział fizyczno-matematyczny Uniwersytetu Kijowskiego św. Włodzimierza (1914). Założyciel i przewodniczący postępowo-niepodległościowego stowarzyszenia młodzieży oraz współorganizator organizacji wojskowej „Dnipro”, która wkrótce weszła w skład Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Od września 1927 roku – szef gabinetu premiera Józefa Piłsudskiego. Od grudnia 1929 roku minister spraw wewnętrznych RP. Od czerwca 1930 do kwietnia 1938 wojewoda wołyński. Jeden z inicjatorów powstania Ukraińskiego Zjednoczenia Wołyńskiego. W czasie II wojny światowej zajmował się działalnością antyhitlerowską w szeregach Armii Krajowej (AK). Po wojnie pozostał w podziemiu, 1 marca 1953 roku skazany na dożywocie, 31 stycznia 1958 roku zwolniony. Kawaler orderów „Virtuti Militari” V klasy, „Krzyża Niepodległości” z mieczami.
Polacy ukraińscy uczestniczyli także w ukraińskim ruchu narodowo-wyzwoleńczym, wśród znanych – Walery Jan Sławek, dowódca polsko-ukraińskiego oddziału ochotniczego, później wielokrotny premier rządu RP, marszałek Sejmu.
Walery Jan Sławek (2.11.1879, Strutynka, pow. lipowiecki, obw. winnicki – 3.04.1939, Warszawa). Wojskowy, podpułkownik dyplomowany, polski działacz polityczny pochodzenia ukraińskiego. Jeden z najbliższych współpracowników J. Piłsudskiego, odegrał ważną rolę w tworzeniu polskich organizacji paramilitarnych przed I wojną światową oraz w polskich walkach o niepodległość, zwłaszcza w POW, był jednym z jej przywódców. Służył w Legionach Józefa Piłsudskiego. Oficer do specjalnych poruczeń J. Piłsudskiego. Po odzyskaniu niepodległości Polski trzykrotnie premier, poseł (1928–1935) na Sejm, marszałek Sejmu (1938). W stosunku do Ukraińców zajmował umiarkowaną linię, był zwolennikiem polityki normalizacji Henryka Józewskiego na Wołyniu, utrzymywał także kontakty z emigracyjną UNR.
Wszystko zmieniło się tektonicznie w wyniku wojny rozpętanej przez bolszewików przeciwko młodej Republice Ukraińskiej. Najpierw pod koniec stycznia 1918 roku Kijów okupowały oddziały Czerwonej Gwardii pod dowództwem byłego podpułkownika armii carskiej Michaiła Murawjowa. W mieście natychmiast rozpoczęły się masowe mordy i grabieże. Czerwoni bandyci Murawjowa celowo wyszukiwali Ukraińców, a także byłych oficerów armii carskiej, którzy osiedli w Kijowie, nie brali udziału w żadnych formacjach wojskowych i zachowywali neutralność. Ukraińców zabijano na miejscu za język i dokumenty ukraińskiego wzoru, inteligencję – za czystą wymowę, schludny strój, dłonie bez odcisków, oficerów – za sam mundur. Według komisji generała-lejtnanta Fiodora Rerberga badającej zbrodnie bolszewików w Kijowie, w ciągu dwudziestu dni okupacji Czerwoni zabili około dwunastu tysięcy mieszkańców, z czego udało się ustalić nazwiska 4800 osób. Wśród zabitych byli także Polacy, zwłaszcza starsi oficerowie byłej armii carskiej: generałowie Bolesław Bilczyński, Fiodor Demski, Mikołaj Rydzewski, Konstanty Krakowiecki, pułkownik Lew Stefanowicz, młodsi oficerowie: Grabowski, Mieczysław Łuczko, żołnierze: Józef Dawidowicz, Arkadiusz Piszecki i wielu innych Polaków.
5 lutego 1919 roku czerwone hordy po raz drugi zajęły Kijów i w ciągu kilku dni odebrały życie jeszcze dwóm tysiącom kijowian. Już 6 lutego w Kijowie rozwinięto sieć Czeka (tzw. Komisji Nadzwyczajnych). Kijowska Czeka w 1919 roku była jedną z najstraszniejszych katowni bolszewickich. Gazeta kijowska „Bolszewik” donosiła na swoich łamach o planowych egzekucjach Polaków, żołnierzy kijowskiego parku aeronautycznego Wacława Różyckiego i Józefa Stolarskiego, członka organizacji J. Piłsudskiego Kazimierza Kamińskiego, przewodniczącego polskiego stowarzyszenia „Bratnia pomoc” Mariana Nekrasza, członków stowarzyszenia, szlachciców: Piotra Borkowskiego, Józefa Kornickiego, studentów :Tadeusza Sawickiego, Karola Basińskiego, a także przedstawicieli społeczności polskiej Kijowszczyzny: Aleksandra Gozdowskiego, Stanisława Stefańskiego, Mikołaja Matuszewicza, Aleksandra Kalinowskiego, Stanisława Kwiatkowskiego, Aleksandra Pacińskiego, Wojciecha Swinarskiego, Kazimierza Sieniawskiego, Józefa Somola, Jana Maciejerskiego, Jana Mańkowskiego, Wiaczesława Krzyżanowskiego. Po raz pierwszy wydobyliśmy z niebytu ich nazwiska – a to tylko „wierzchołek góry lodowej” polskich ofiar kijowskiej Czeki z 1919 roku.
Walerij Filimonichin
CDN
(Przy opracowaniu artykułu wykorzystano dokumenty i prace ЦДАВОВУ, NBU im. Włodzimierza Wernadskiego, UINP, W. Jerszowa, I. Iljuszyna, Wiki, R. Danilenki, O. Betlij, S. Wołkowa, W. Filimonichina)
