Rozmawiamy z Konsulem RP Mariuszem Podgórskim, Kierownikiem Wydziału Konsularnego i Polonii Ambasady RP w Rydze
-Skąd wzięli się Polacy na Łotwie?
-Polacy na terenach dzisiejszej Łotwy mają wielowiekową historię, sięgającą czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów i jeszcze wcześniejszych kontaktów między Polską a Inflantami, czyli XVI–XVIII wieku (głównie południowo-wschodnia część kraju, czyli Inflanty Polskie, m.in. Dyneburg – dziś Daugavpils, która to znalazła się pod panowaniem Rzeczypospolitej). Polacy – głównie szlachta, duchowieństwo i urzędnicy osiedlali się tam w związku z administracją, wojskiem i Kościołem katolickim. Proces polonizacji miejscowej szlachty (np. bałtyckiej lub litewskiej) przyczynił się do uformowania polskojęzycznej elity. Po I rozbiorze Polski część Inflant trafiła pod panowanie rosyjskie. Polacy na tych terenach pozostali, a niektórzy nowi przybywali tam – m.in. jako urzędnicy carscy, wojskowi czy zesłańcy. W XIX wieku wielu Polaków, szczególnie po powstaniach listopadowym i styczniowym, zostało zesłanych do różnych regionów Rosji.
Wracając z zesłania, nie mogąc powrócić np. do Kongresówki czy na tereny dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, osiedlali się na terenach dzisiejszej Łotwy, czyli w Kurlandii czy w Inflantach. Ryga była prężnym ośrodkiem przemysłowo-portowym w XIX wieku, który ściągał licznych Polaków. Także młodzi Polacy z dobrych domów trafiali do Rygi na studia – na Politechnikę Ryską, której absolwentami są m.in. prezydent Ignacy Mościcki czy gen. Władysław Anders.
– Po I wojnie światowej i odzyskaniu niepodległości przez Łotwę (18.11.1918) polska mniejszość została uznana jako jedna z ważniejszych grup narodowych…
– Polska wyjątkowo przyłożyła się do uzyskania niepodległości przez Łotwę, gdyż dzięki Józefowi Piłsudskiemu i Rydzowi-Śmigłemu zdołano przeprowadzić tak zwaną „Kampanię Łatgalską” w latach 1919-1920, odbić polskimi siłami zbrojnymi Krasław i Dyneburg spod władzy bolszewików, a następnie przekazać pod zarząd łotewski. W okresie międzywojennym na Łotwie istniały polskie szkoły, organizacje, a nawet partie polityczne. Polacy byli wyjątkowo aktywni w międzywojennej Łotwie. W roku 1922 założono Związek Polaków na Łotwie. Wielu Polaków było deputowanymi łotewskiego parlamentu – Saeimy. Przed wojną obywatele RP jeździli do pracy sezonowej na Łotwę. Niestety, okres dyktatury Karlisa Ulmanisa lat 30-tych spowodował ograniczenie swobód obywatelskich wielu mniejszości narodowych na Łotwie, w tym polskiej.
– Podczas II wojny światowej wielu Polaków, podobnie jak rdzenni Łotysze, zostało represjonowanych przez Sowietów i Niemców…
– A po wojnie część Polaków została przesiedlona lub deportowana, ale wielu pozostało na Łotwie jako obywatele ZSRR. W tamtych czasach polskie życie narodowe zostało mocno ograniczone. W latach 40-tych zamknięto wszystkie polskie szkoły na sowieckiej Łotwie. Wiele osób polskiego pochodzenia trafiło na Łotwę już w trakcie zimnej wojny, migrując tutaj z sąsiedniej, północnej, sowieckiej Białorusi, czyli z dawnych województw wileńskiego i nowogródzkiego. Polskie życie narodowe przetrwało w tym okresie na Łotwie. m.in. dzięki Kościołowi i rodzinie. Dopiero w okresie pierestrojki doszło do odrodzenia polskości, do czego przyczyniła się wybitna lokalna działaczka Ita Kozakiewicz.
– Którą część Łotwy zamieszkują dziś Polacy?
– Łotwę zamieszkuje dziś ok. tysiąca obywateli polskich, osób z polskimi paszportami. W tym liczny Polski Kontyngent Wojskowy stacjonujący pod Rygą. Z kolei większą społeczność stanowią obywatele Łotwy polskiego pochodzenia, rozmawiający i modlący się po polsku. Ich liczbę ocenia się na 40-50 tys. osób, co stanowi ok. 2,5% mieszkańców Łotwy. Największe ich skupiska to: Dyneburg, Ryga oraz Rzeżyca.
– Zacznijmy jednak od Rygi, stolicy Republiki Łotewskiej…
– W Rydze, stolicy Republiki Łotewskiej (Latvijas Republika), w przeciwieństwie do Dyneburga, nie ma Domu Polskiego. Głównym miejscem krzewienia tu polskości jest Polska Średnia Szkoła im. Ity Kozakiewicz, znajdująca się na przedmieściach stolicy. Warto wspomnieć, że wcześniej, w latach 90-tych, były w Rydze dwie szkoły polskie. Dziś w tej jedynej polskiej szkole uczy się 520 uczniów. Od nowego roku szkolnego będzie tam również grupa żłobkowa.
–W centrum miasta znajduje się polski kościół pw. MB Bolesnej…
– Na terenie tej parafii mieści się również Centrum Polskie Jana Pawła II, którego wyremontowanie zostało finansowane przez polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Odbywają się tam m.in. regularne spotkania miejscowych Polaków czy zajęcia weekendowe dla dzieci. Ten kościół rzymskokatolicki zbudowano w XVIII wieku przy ul. Zamkowej 5, w bardzo historycznym miejscu, na łotewskim Starym Mieście, tuż obok zamku, gdzie obecnie rezyduje prezydent Łotwy.
Będąc na Starym Mieście warto podejść do Domu Bractwa Czarnogłowych, jednego z najbardziej znanych symboli Rygi. Znajduje się tam tablica upamiętniająca podpisanie w roku 1921 tzw. traktatu ryskiego pomiędzy Polską a Rosją bolszewicką i Ukrainą.
-Ciekawy dla zwiedzających jest także katolicki cmentarz św. Michała…
– … gdzie w centrum, za główną kaplicą, znajduje się najwięcej grobów osób polskiego pochodzenia. Utworzony w roku 1879 cmentarz jest miejscem pochówku wielu zasłużonych dla Łotwy osób polskiego pochodzenia. Począwszy od roku 2021 Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA objął go stałą opieką konserwatorską i duża część grobów jest już odrestaurowana. Instytut prowadzi projekty o charakterze konserwatorskim, naukowo-badawczym, edukacyjnym i popularyzatorskim oraz wydawniczym.
– Na cmentarzu św. Michała znajduje się także pomnik Ity Kozakiewicz…
– Widać go nawet z ulicy. Pomnik ten stoi tuż nad jej nagrobkiem. Na pomniku jest kopia orderu, które państwo łotewskie przyznawało wszystkim żyjącym deputowanym do Rady Najwyższej Łotewskiej SRR. Wręczano je każdemu deputowanemu głosującemu za odłączeniem się od ZSRR i za niepodległością Łotwy. Ita Kozakiewicz była jedyną deputowaną, którą odznaczono tym orderem pośmiertnie.
– Wspominał Pan Konsul, że najwięcej ludzi z polskimi korzeniami mieszka dziś w Dyneburgu, w regionie Łatgalii…
– Dyneburg i cała Łatgalia to polonijne centrum na mapie Łotwy. To miasto zostało nazywane stolicą łotewskiej polskości. Są tam: Państwowe Gimnazjum Polskie im. Józefa Piłsudskiego, Dom Polski, w którym mieści się Centrum Kultury Polskiej (instytucja polonijna założona w roku 1997 z inicjatywy polskich mieszkańców i przy wsparciu urzędu miasta Dyneburg). Jego zadaniem jest popularyzowanie i pielęgnowanie polskich tradycji narodowych zachowanych na Łotwie. Dom Polski miejscowi Polacy kupili w latach międzywojennej Łotwy za własne pieniądze, jednak za czasów sowieckich budynek znacjonalizowano, a po odzyskaniu niepodległości przez Łotwę został zwrócony społeczności polskiej.
-Co jeszcze warto wiedzieć o innych polonikach na Łotwie
–To, że na Łotwie są aktualnie trzy polskie szkoły. Obok już wspomnianych w Rydze i Dyneburgu jest jeszcze w Rzeżycy. Była jeszcze niedawno w Krasławiu, ale została zamknięta 1 września 2024 roku. Trzecie państwowe Polskie Gimnazjum w Rzeżycy istnieje od roku 1993, kiedy to rozpoczęło swoją działalność jako szkoła podstawowa. Ma dziś, łącznie z dziećmi z przedszkola, ponad 600 uczniów i jest aktualnie największą polską szkołą na Łotwie.
– W tym roku, we wrześniu, mija 420 rocznica zwycięstwa pod Kircholmem…
– Dziś Kircholm nazywa się Salaspils i położony jest 25 km na południowy wschód od Rygi. Tam w roku 1605, w czasie polsko-szwedzkiej wojny o Inflanty, stoczono bitwę zakończoną zwycięstwem wojsk polskich i litewskich pod wodzą hetmana Jana Karola Chodkiewicza nad trzykrotnie liczniejszym wojskiem szwedzkim. Już dziś zapraszam wszystkich na uroczyste obchody rocznicy wielkiego polskiego zwycięstwa. Uroczystości jubileuszowe planowane są na 27 września br.
-Dziękuję za rozmowę.
Leszek Wątróbski
