Olga Boznańska (1865–1940) to jedna z najbardziej fascynujących postaci w historii polskiej sztuki. Nie szukała rozgłosu, nie ulegała modom, a jednak to właśnie ona zdobyła międzynarodowe uznanie w epoce, gdy kobietom w świecie artystycznym nie było łatwo.
Jej obrazy nie krzyczą – one milczą. W ciszy i półcieniach jej płócien kryje się melancholia, delikatność i tajemnica człowieka. Malowała tak, jakby chciała uchwycić coś nieuchwytnego: drżenie myśli, cień emocji, błysk spojrzenia.
Francuska dusza w Krakowie
Urodziła się 15 kwietnia 1865 roku w Krakowie w rodzinie o polsko-francuskich korzeniach. Ojciec, Adam Nowina Boznański, był inżynierem kolejowym – człowiekiem ścisłego umysłu, uporządkowanym, pedantycznym i obowiązkowym. Projektował linie kolejowe w Galicji, m.in. w okolicach Krakowa i Bochni. To on wybudował rodzinny dom przy ulicy Wolska (obecnie Piłsudskiego), którego część była przeznaczona na wynajem. Z dochodów z tej kamienicy Olga utrzymywała się przez większą część życia, także w latach spędzonych za granicą. Dom Boznańskich zachował się do dziś.
Matka, Eugénie Mondan, pochodziła z francuskiego Nancy. Zanim wyszła za mąż, pracowała jako guwernantka w arystokratycznych domach w Polsce. Kobieta subtelna, o artystycznej duszy, zafascynowana literaturą i muzyką, przyniosła do krakowskiego domu Boznańskich powiew francuskiej kultury. To właśnie ona nauczyła córki – Olgę i młodszą Izabelę – języka francuskiego, dobrych manier i otwartości na świat. W ich domu mówiło się po francusku, a dzieciństwo Olgi było bardziej europejskie niż krakowskie. Dwujęzyczność i atmosfera domu pełnego książek i muzyki wpłynęły na jej wyobraźnię.
Jak większość dziewcząt z dobrych domów Olga rozpoczęła naukę w domu pod kierunkiem matki, która miała do tego odpowiednie kwalifikacje. Duży nacisk kładziono na naukę języków obcych. Olga biegle mówiła po angielsku i niemiecku, co w przyszłości ułatwiło jej artystyczne podróże i kontakty w międzynarodowym środowisku twórczym.
Matka, zmagająca się z gruźlicą, źle znosiła chłodny klimat i zamkniętą atmosferę miasta. Często wyjeżdżała z córkami w góry, by ratować zdrowie. Tam mała Olga zaczęła malować – ludzi, krajobrazy, światło. Pierwsze próby stały się zalążkiem przyszłego stylu.
Początki artystyczne
Ojciec, choć sceptyczny wobec pomysłu, by córka została malarką, w końcu uległ jej determinacji. Kobiety nie miały jeszcze dostępu do Akademii Sztuk Pięknych, więc Boznańska pobierała prywatne lekcje rysunku u Kazimierza Pochwalskiego i Hipolita Lipińskiego. Uczyła się też w Szkole Sztuk Pięknych dla Kobiet Marii Niedzielskiej – jednej z pierwszych instytucji w Polsce, które umożliwiały kobietom rozwój artystyczny.
Marzyła o studiach w Paryżu, ale ojciec uważał to miasto za nieodpowiednie dla młodej kobiety i nie zgodził się na jej wyjazd. W 1886 roku Boznańska wyjechała więc do Monachium – wówczas jednego z najważniejszych ośrodków sztuki europejskiej. Studiowała w prywatnych pracowniach Carla Kricheldorfa i Wilhelma Dürra. Właśnie tam zaczęła się jej droga do międzynarodowego uznania.
Monachium – pierwsze sukcesy
Monachium końca XIX wieku było artystycznym tyglem. Boznańska szybko zdobyła uznanie – jej prace wyróżniały się spośród chłodnego akademizmu i teatralnego realizmu.
W 1889 roku zadebiutowała na wystawie w Glaspalast. Krytycy zwrócili uwagę na jej oryginalne podejście do światła, miękkość modelunku i subtelność emocji. Zamiast błyszczących farb i ostrych konturów wybierała tekturę – skromne podłoże, które chłonęło farbę i pozwalało na uzyskanie efektu rozproszonego, niemal duchowego światła.
Ten pozornie skromny wybór z czasem stał się jej znakiem rozpoznawczym. Boznańska malowała na tym, co miała pod ręką, kierując się przekonaniem, że piękno nie wymaga bogactwa środków.
W Monachium Boznańska związała się ze środowiskiem polskich artystów, m.in. z malarzem i architektem Józefem Czajkowskim, młodszym od niej o siedem lat. Połączyło ich głębokie uczucie i wspólna pasja do sztuki. Przez długi czas byli zaręczeni, choć ich relacja miała charakter na odległość — on coraz częściej przebywał w Krakowie, a ona pozostawała w Monachium. Z biegiem lat różnice charakterów i życiowych dążeń pogłębiały się, aż w końcu to Czajkowski zerwał zaręczyny. Boznańska miała wtedy trzydzieści pięć lat. To bolesne doświadczenie głęboko ją dotknęło i, jak wspominali jej znajomi, po tym rozstaniu nigdy już nie związała się z nikim.
Paryż – dom i samotność
W 1898 roku przeprowadziła się do Paryża, stolicy sztuki, gdzie spędziła resztę życia. Tam osiągnęła pełnię dojrzałości artystycznej. Jej pracownia przy Boulevard Montparnasse stała się legendą. Panował w niej półmrok – Boznańska nie myła szyb, mówiąc, że „światło Paryża nie potrzebuje czystych szyb”.
Żyła bardzo skromnie, niemal ascetycznie. Nie miała uczniów ani asystentów. Malowała długo i przenikliwie. Portret czasem wymagał nawet czterdziestu wizyt modela – każda z nich była dla niej jak rozmowa dusz. Siedziała w ciszy, obserwując najmniejsze zmiany w wyrazie twarzy. Zawsze zaczynała od oczu, bo wierzyła, że „to w nich mieszka prawda o człowieku”. Jej cierpliwość była legendarna. Znajomi opowiadali, że gdy model tracił już cierpliwość, Boznańska spokojnie odpowiadała: „Jeszcze chwila, światło dziś mówi inaczej”.
Światło i cisza
Krytycy mieli problem z jednoznacznym zaklasyfikowaniem jej stylu. Nie była realistką ani impresjonistką, choć podziwiała Maneta i Whistlera. Nie była też symbolistą, choć jej obrazy pełne są symboli.
Była sobą – malarką duszy i światła. Używała stonowanej palety: szarości, ochry, błękitu i zieleni. Często mówiła, że kolory krzyczą, a ona woli „szept barwy”.
Jej twórczość wyrastała z kontemplacji, a nie z gestu. W portretach dzieci, kobiet i starców szukała nie powierzchowności, lecz wewnętrznego światła.
Życie jak u świętego Franciszka
Z biegiem lat Boznańska coraz bardziej przypominała postać z własnych obrazów – cichą, skupioną, oderwaną od świata. W latach 30. żyła w ubóstwie, nie dbając o materialny dostatek. Odmawiała sprzedaży prac za niskie kwoty, a jednocześnie rozdawała jedzenie i pieniądze potrzebującym. Przyjaciele mówili, że miała w sobie coś ze św. Franciszka – pogardzała bogactwem i sławą, żyjąc dla idei i sztuki.
W czasie I wojny światowej pomagała polskim uchodźcom we Francji. Mimo choroby i biedy nigdy nie przestała malować. Nawet w najtrudniejszych momentach mówiła: „Nie można przestać patrzeć na świat, bo wtedy przestaje się żyć”.
Ostatnie lata
W ostatnich latach życia cierpiała na chorobę serca i depresję. Coraz rzadziej wychodziła z pracowni. Jej mieszkanie w Paryżu przypominało maleńką pustelnię – pełną szkiców, tubek farb, książek i kotów, które dokarmiała. Dodatkowym ciosem było samobójstwo młodszej siostry Izabeli w 1934 roku, co pogłębiło jej poczucie samotności i melancholii.
Z biegiem lat jej obrazy sprzedawały się coraz gorzej. Boznańska utrzymywała się głównie z dochodów z wynajmu rodzinnej kamienicy w Krakowie, lecz w czasie wojny przychody te niemal całkowicie ustały, a sam budynek popadł w ruinę. Coraz bardziej odizolowana, żyła skromnie, zmagając się z chorobą i poczuciem zapomnienia.
Zmarła w Paryżu 26 października 1940 roku, podczas niemieckiej okupacji. Pochowano ją na cmentarzu Batignolles. W jej mieszkaniu znaleziono setki obrazów, listów i notatek – świadectwo życia poświęconego sztuce i miłości do ludzi.
Dziedzictwo ciszy
Dziś Olga Boznańska pozostaje symbolem niezależności i duchowej głębi.
Jej „Dziewczynka z chryzantemami” stała się jednym z najczęściej reprodukowanych dzieł w historii polskiego malarstwa, a wystawy jej twórczości w Krakowie, Warszawie, Paryżu, Londynie i Nowym Jorku przyciągają tłumy.
Jej dziedzictwo to nie tylko obrazy – to także postawa. Cicha, pokorna, wierna sobie. Malowała tak, jak żyła – w ciszy, z pokorą i wiarą, że piękno nie potrzebuje hałasu.
Anna MORGACZOWA
