Polscy wojskowi i cywile w sowieckiej niewoli. Proskrypcje NKWD

Ostateczna wersja rozkazu dla wojsk Frontu Ukraińskiego o rozpoczęciu działań wojennych przeciwko Wojsku Polskiemu została podpisana 14 września 1939 roku. Nakazywano, by do końca dnia 16 września potajemnie skoncentrować wojska okręgu i być gotowym do zdecydowanego natarcia „w celu błyskawicznego rozbicia sił przeciwnika”. Natarcie miało się rozpocząć „od przekroczenia granicy państwowej” o świcie 17 września 1939 roku. W skład Rady Wojskowej Frontu Ukraińskiego, obok dowódcy Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego (KOWO), komandarma I rangi Siemiona Timoszenki, weszli: pierwszy sekretarz KC KP(b)U – Nikita Chruszczow, komisarz korpusu Władimir Borisow oraz szef sztabu frontu – Nikołaj Watutin.

Atakiem 17 września 1939 roku na Polskę, bez formalnego wypowiedzenia wojny, kierownictwo stalinowskie ZSRR naruszyło szereg umów międzynarodowych: traktat pokojowy z Polską z 18 marca 1921 roku podpisany w Rydze; protokół z 9 lutego 1929 roku o wcześniejszym wejściu w życie paktu Brianda–Kellogga, zakazującego wojny jako narzędzia polityki narodowej; konwencję o definicji agresji z 1933 roku; układ o nieagresji między ZSRR a Polską z 25 lipca 1932 roku oraz protokół przedłużający jego obowiązywanie do 1945 roku; a także wspólny komunikat rządów Polski i ZSRR ogłoszony w Moskwie 26 listopada 1938 roku, w którym ponownie potwierdzono, że podstawą pokojowych relacji między oboma państwami jest traktat o nieagresji z 1932 roku. Tym samym kierownictwo stalinowskie rozpętało nie tylko agresywną wojnę, lecz także wojnę w rażącym naruszeniu traktatów i umów międzynarodowych.

W wyniku zbrojnej agresji we wrześniu 1939 roku Związek Radziecki zajął wschodnie województwa II Rzeczypospolitej – obszar około 200 tys. km² z liczbą ludności ponad 13 milionów. Pomimo klęski Wojska Polskiego i okupacji kraju państwo polskie nie przestało istnieć. 30 września 1939 roku w Paryżu rozpoczęli działalność: prezydent Władysław Raczkiewicz oraz rząd z premierem Władysławem Sikorskim na czele. Ich legalność została uznana przez Francję, Wielką Brytanię, USA i wiele innych państw. Jednym ze skutków agresji ZSRR przeciwko Polsce było wzięcie do niewoli 452 536 polskich żołnierzy – wśród nich znaczną liczbę oficerów zawodowych, rezerwy i w stanie spoczynku, weteranów wojny polsko-sowiecko-ukraińskiej z 1920 roku, uważanych za wojskową dumę Polski. W okresie od 17 września do 2 października 1939 roku wojska Frontu Ukraińskiego wzięły do niewoli 392 334 polskich żołnierzy, w tym 16,7 tys. oficerów, a wojska Frontu Białoruskiego od 17 do 30 września – 60,2 tys., w tym 2,1 tys. oficerów. Łącznie – 18,8 tys. oficerów.

Wraz z nimi do niewoli radzieckiej trafili strażnicy graniczni, policjanci, urzędnicy wysokiego szczebla, politycy, naukowcy oraz osadnicy wojskowi. W numerze 9 (736) wspominaliśmy już, że do nieformalnej wojny z Polską radzieckie służby specjalne przygotowywały się już od 1925 roku, prowadząc agenturalny zbiór tajnych informacji na temat polskich wojskowych, funkcjonariuszy służb specjalnych i organów porządkowych, liderów organizacji, znanych działaczy społecznych i politycznych oraz naukowców. 8 września 1939 r. rozpoczęto praktyczne wykorzystanie wcześniej przygotowanych przez GPU–NKWD list Polaków, czyli tzw. „operację proskrypcyjną”. (Proskrypcje – z łac. proscriptio, ogłoszenie; w starożytnym Rzymie listy osób publicznie uznanych za wyjęte spod prawa. Wprowadzono je w I w. p.n.e. jako środek represji wobec przeciwników politycznych przez obóz rządzący). W nocy z 15 września 1939 roku z Moskwy do Kijowa nadszedł szyfrogram ze ściśle tajną dyrektywą nr 20177 Ławrientija Berii w związku z planowanym wkroczeniem Armii Czerwonej na terytorium państwa polskiego. W miarę postępów wojsk radzieckich i okupacji kolejnych obszarów planowano utworzenie tymczasowych administracji, do których mieli wejść kierownicy tworzonych ad hoc grup operacyjno-czekistowskich. Liderzy tych grup otrzymali szeroki zakres zadań, z których najważniejsze brzmiały: „W celu zapobieżenia działalności zdradziecko-spiskowej – aresztować i ogłosić zakładnikami najbardziej znanych przedstawicieli ziemian, książąt, arystokracji i kapitalistów. Aresztować najbardziej reakcyjnych członków administracji rządowej (kierowników terytorialnych organów policji, żandarmerii, straży granicznej oraz oddziałów II Wydziału Sztabu Generalnego, wojewodów i ich najbliższych współpracowników), przywódców kontrrewolucyjnych partii – Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), Stronnictwa Narodowego (SN – dawna endecja), Stronnictwa Pracy (SP), Chrześcijańskiej Demokracji, Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR – organizacja młodzieży nacjonalistycznej), UNDO – Ukraińskiego Zjednoczenia Narodowo-Demokratycznego, OUN – Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, USRP – Ukraińskiej Socjalistycznej Partii Radykalnej, FNE – Frontu Jedności Narodowej, BNSO – Białoruskiej Narodowo-Socjalistycznej Organizacji, BNO – Białoruskiego Zjednoczenia Narodowego (do 1934 r. – Białoruska Chrześcijańska Demokracja), BRP – organizacji białogwardyjskiej monarchistycznej emigracji, ROVS – Rosyjskiego Ogólnowojskowego Związku (organizacja monarchistycznej emigracji białogwardyjskiej)”. Działalnością „grup kijowskich” miał kierować sztab pod dowództwem majora Ponomariowa. Ich działania miały być koordynowane z drugim sekretarzem KC KP(b) Ukrainy – Mychajłem Burmystrenką, dzięki czemu włączono także jednostki administracji partyjnej. Kierownikom grup przekazano wspomniane wcześniej listy osób przeznaczonych do aresztowania. Tego samego dnia ludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRR Ł. Beria podpisał operacyjny rozkaz NKWD nr 001064 o przeprowadzeniu masowych aresztowań „najbardziej reakcyjnych” polskich właścicieli ziemskich, kapitalistów, ziemian, działaczy partii politycznych (polskich i ukraińskich), a także oficerów czynnych i rezerwistów. Do realizacji rozkazu powołano 9 operacyjno-czekistowskich grup, w tym 5 w KOWO. W Kijowie utworzono 4 takie grupy: 3 aktywne i 1 rezerwową. Każda otrzymała przydział 300 funkcjonariuszy. Grupy operacyjno-czekistowskie dysponowały imiennymi listami osób do natychmiastowego aresztowania. Jak już wspomniano, listy te przygotowywano przez GPU–NKWD USRR w latach 1925–1935 na wypadek wojny i „zdobycia przez nasze jednostki terytorium wroga”. W ślad za rozkazem NKWD nr 001064 wydawano kolejne dyspozycje dotyczące sporządzania list Polaków – m.in. rozkaz nr 001353 z 5 listopada 1939 roku, opracowany na podstawie materiałów archiwalno-agenturalnych sekretariatu Wydziału III (kontrwywiadu) Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego (GUŁGB) NKWD ZSRR – tzw. Lista nr 5.

Sądząc po numeracji listy, takich dokumentów w dyspozycji czekistów było więcej niż jeden. Schemat działania wyglądał następująco: Na początku rezydentura Wydziału Zagranicznego GPU USRR od 1925 roku zbierała informacje na terytorium Polski na temat wojskowych i cywilów. Do 1935 roku tym samym zajmowało się już NKWD USRR.
Na podstawie zebranych danych sporządzano listy Polaków. Następnie trafiały one na Łubiankę, gdzie były gromadzone i przechowywane w Pierwszym Wydziale Specjalnym OGPU–NKWD ZSRR. Z chwilą rozpoczęcia nieformalnej wojny ZSRR przeciwko Polsce we wrześniu 1939 roku listy Polaków zostały przekazane z Moskwy do dyspozycji operacyjno-czekistowskich grup w celu przeprowadzenia masowych aresztowań wskazanych w nich obywateli polskich.

(Przy przygotowaniu artykułu wykorzystano materiały GDA SBU, prace W. Hołubki, W. Hryciuka, O. Łysenki, IPN, Instytutu Badań Politycznych i Etnonarodowych NAN Ukrainy, N. Lebiediewej, W. Filimonichina)

Walerij Filimonichin
CDN