Na banknocie z największym nominałem 500 zł widzimy spokojną, pewną siebie twarz króla Jana III Sobieskiego, którego w 1684 r. papież Innocenty XI uhonorował tytułem „Obrońca Wiary”. Uważany jest za jedn ego z najwybitniejszych polskich monarchów i wodzów.
Pełna tytulatura władcy brzmiała wówczas: “Z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, inflancki, smoleński, siewierski i czernihowski, Obrońca Wiary”.
Urodzony 17 sierpnia 1629 w Olesku w obwodzie lwowskim, na zamku, który odziedziczyła w spadku jego matka Zofia Teofila z Daniłowiczów Sobieska – wojewodzianka ruska. Był potomkiem rodziny magnackiej, synem wojewody bełskiego oraz ruskiego Jakuba Sobieskiego, który pod koniec życia był kasztelanem krakowskim.
Przyszły król otrzymał solidne wykształcenie. Uczył się w Krakowie, najpierw w Kolegium Nowodworskiego, a następnie w Akademii. Jako nastolatek podróżował po Europie. Swoje dalsze życie związał z rzemiosłem żołnierskim. W 1649 roku brał udział w odsieczy Zbaraża, w 1651 odniósł rany w walkach pod Beresteczkiem.
W 1656 roku Jan Sobieski na nowo poprzysiągł wierność Janowi Kazimierzowi Wazie (król Polski i wielki książę litewski od 1649 do 1668), został chorążym koronnym. Jego kariera wyraźnie przyspieszyła dekadę później.
Otrzymał buławę polną, a następnie wielką, został marszałkiem wielkim. Należał do najbardziej zagorzałych przeciwników Michała Korybuta Wiśniowieckiego (król Polski i wielki książę litewski od 1669 do 1673), przymierzał się do zbrojnego usunięcia króla z tronu.
Opiewany jako zwycięzca w bitwie z Turkami pod Chocimiem Jan Sobieski został 21 maja 1674 roku wybrany na miejsce przedwcześnie zmarłego monarchy. Znaczną rolę w elekcji odegrała Marysieńka, żona Sobieskiego. Od 1665 był żonaty z Marią Kazimierą d’Arquien, zwaną Marysieńką, córką francuskiego markiza Henryka d’Arquien, wdową po wojewodzie sandomierskim Janie Zamoyskim.
Wobec trudnej sytuacji państwa w momencie objęcia tronu Sobieski chwilowo zrezygnował z koronacji, która odbyła się dopiero w 1676 r. Przejmując władzę królewską, zdołał uzyskać status wielkiego magnata (posiadał kilka bibliotek w swoich zamkach, pałacach i kamienicach we Lwowie).
Cieszył się popularnością wśród poddanych. Zwycięstwa w wojnie z Imperium Osmańskim umocniły jego pozycję polityczną. Największy triumf odniósł w bitwie pod Wiedniem w 1683 r. Po tym wydarzeniu Turcy nazwali go „Lwem Lechistanu”.
Kierując się swym wielkim doświadczeniem wojennym, Sobieski zreformował wojska Rzeczypospolitej, zmieniając ich organizację i wyposażenie. Z oddziałów piechoty ostatecznie znikła pika, natomiast wszyscy muszkieterzy zostali wyposażeni w berdysze. Zwiększyło się znaczenie artylerii i dragonii, w ataku ciężkozbrojna husaria pozostawała główną siłą przełamującą.
Jego dwudziestodwuletnie panowanie (1674-1696) było okresem stabilizacji Rzeczypospolitej po zawirowaniach powstania Chmielnickiego (1648-1657), wojny polsko-rosyjskiej (1654-1667) i potopu szwedzkiego (1655-1660 II wojna północna).
Wojna polsko-rosyjska (1654-1667) trwała z przerwami niemal 14 lat i składała się z kilku kampanii, w wyniku których Rosjanie zostali wyparci z większości terytorium polsko-litewskiego. Działania wojenne zakończyły się w 1667 roku rozejmem andruszowskim. W wyniku wojny Rzeczpospolita utraciła jednak Smoleńsk oraz Kijów i Ukrainę Zadnieprzańską.
W 1686 roku, zabiegając o poparcie Rosji w wojnie z Turkami, zawarł w Moskwie traktat pokojowy, w którym potwierdzone zostały warunki rozejmu z Andruszowa sprzed 20 lat. Oznaczało to więc oficjalną rezygnację Rzeczypospolitej ze Smoleńska i wschodniej Ukrainy z Kijowem.
Jan III Sobieski zmarł w Wilanowie 17 czerwca 1696.
Eugeniusz GOŁYBARD
