Przemysł II (Pogrobowiec)
„Był mężem, którego polski naród przez wszystkie następne pokolenia i wieki powinien sławić i wynosić w największych pochwałach jako tego, który ten naród wyniszczony i bezsilny podniósł i uczynił panem sąsiednich krajów”.
(Kronika Jana Długosza)
Leszek Czarny, książę małopolski i sieradzki, zmarł bezpotomnie 30 września 1288 roku. Tylko władzę w Sieradzu zdążył przekazać najstarszemu z przyrodnich braci Władysławowi Łokietkowi, wielkiej - jak się miało w niedalekiej przyszłości okazać - postaci w historii Polski, a wtedy skromnemu księciu na Kujawach Brzeskich i Dobrzyniu. Natomiast o Małopolskę - senioralną dzielnicę Polski - toczono krwawe boje. Brali w niej udział liczni Piastowie, a także władcy państw ościennych.
Jednym z pretendentów, i jakiś czas seniorem, był książę wrocławski Henryk IV Probus, który w swoim testamencie na swojego następcę do senioralnego tronu wyznaczył księcia wielkopolskiego Przemysła II (1257-1296), co zmaterializowało się w 1290 roku. Książę ów nie był zaskoczony tym faktem, ponieważ współdziałał z Henrykiem nad zjednoczeniem ziem polskich. Miał w tym dziele poparcie arcybiskupa gnieźnieńskiego (głowy polskiego Kościoła Katolickiego) Jakuba Świnki.
Śmierć Przemysła II (Jan Matejko)
Przemysł miał zostać porwany do Brandenburgii, ale skromne straże królewskie wdały się w walkę z napastnikami; w walce tej ciężko raniono Przemysła, po czym uprowadzono go; z powodu rozległej rany i upływu krwi, nie mógł utrzymać się w siodle i opóźniał ucieczkę; napastnicy dobili go i porzucili ciało we wsi Sierniki
Nie było to poparcie gołosłowne – 26 czerwca 1295 roku Przemysł II został koronowany na króla Polski dzięki wstawiennictwu u papieża tego właśnie hierarchy. Historyczną ciekawostką jest fakt, że w chwili koronacji Przemysł II nie zasiadał wprawdzie na stołecznym tronie w Krakowie (Małopolski musiał się zrzec w 1291 r. na rzecz czeskiego króla Wacława II), ale dla ceremonii koronacyjnej ważniejsze było Gniezno jako kościelna stolica państwa.
Przemysł II został - po 219 latach bezkrólewia - czwartym królem Polski; królestwa wprawdzie rozbitego na samodzielne dzielnice, ale właśnie koronacja 26.VI.1295 r. miała pokazać światu, że zjednoczenie księstw jest blisko, a sprzyja mu sam papież, którego polityczne znaczenie w chrześcijańskich krajach Europy było w średniowieczu ogromne. I choć Przemysł II nosił królewską koronę zaledwie kilka miesięcy (8 lutego 1296 r. został zamordowany z inspiracji margrabiów brandenburskich), to w historię Polski wpisał się jako postać zapoczątkowująca jednoczenie państwa.
Herb Przemysła II . Biały orzeł w otwartej koronie na czerwonym tle
Śmierć Przemysła II była na rękę czeskiemu królowi Wacławowi II (1271-1305), który zwalczał Piastów sprzymierzonych z polskim królem w dążeniach do scalenia dzielnic, a wśród nich Władysława Łokietka - głównego pretendenta do krakowskiego tronu.
Wacław II jako siostrzeniec Gryfiny* - wdowy po Leszku Czarnym – wyłudził od ciotki dokument, w którym była księżna krakowska zrzeka się na jego rzecz polskich ziem. I choć należała do niej tylko ziemia sądecka (przyznana jako „oprawa wdowia”), to Wacław uzurpował sobie prawo także do Małopolski. Trzeba przyznać, że swoją ekspansywną politykę uprawiał umiejętnie i wielce skutecznie. Wykorzystując spory pomiędzy piastowskimi książętami polskimi, a popierany przez mieszczaństwo pochodzenia niemieckiego oraz część rycerstwa i duchowieństwa małopolskiego, a także niektórych książąt śląskich, sukcesywnie zajmował coraz to nowe tereny Polski.
Pod koniec ostatniej dekady XIII wieku, po opanowaniu Wielkopolski i wygnaniu stamtąd Władysława Łokietka, Wacław II połączył pod swym berłem prawie całość ziem polskich (niezależność zachowały niektóre piastowskie księstwa na Śląsku i ziemia dobrzyńska), by w sierpniu 1300 r. koronować się na króla Polski. Była to koronacja samowolna, dokonana mimo sprzeciwu papieża Bonifacego VIII przez tegoż arcybiskupa, który koronował Przemysła II.
Skąd ta odwaga hierarchy? Otóż abp Jakub Świnka stracił nadzieję na zjednoczenie kraju przez skłóconych Piastów i postawił na energicznego Przemyślida – Wacława II. Pewne znaczenie musiała mieć idea niektórych możnych, aby poprzez stworzenie czesko-polskiej monarchii przeciwdziałać coraz intensywniejszej ekspansji niemieckiej. Sam Wacław pewnie z tą myślą, a i w celu wzmocnienia swego prawa do korony polskiej, zaraz po koronacji zdecydował się na poślubienie jedynej córki Przemysła II – Elżbiety Ryksy. Właściwy ślub i dopełnienie małżeństwa, jako że Piastówna była jeszcze małoletnia, odbył się trzy lata później – 26 maja 1303 r. Z historycznej perspektywy, czeskiego władcę Polski należy ocenić pozytywnie. Oprócz tego, że scalił prawie wszystkie dzielnice dawnego królestwa, to usprawnił administrację państwa poprzez ustanowienie urzędu starosty (istniejącego, z przerwami, do dziś), co m.in. zaprocentowało zwiększonymi wpływami do królewskiego skarbca.
Śmiertelny wróg króla Czech i Polski, książę Władysław Łokietek, musiał unikać Wacława II. Dlatego też nie wiadomo dokładnie, gdzie spędził pierwsze lata XIV stulecia. Prawdopodobnie przebywał na Rusi Halickiej i w węgierskiej Słowacji, gdzie istniała silna opozycja skierowana przeciwko Przemyślidom. Możliwe, że brał udział w obchodach wielkiego jubileuszu roku 1300, zorganizowanego przez papieża Bonifacego VIII. Pewne jest natomiast, że w tym czasie małżonka Łokietka, Jadwiga, wraz z dziećmi ukrywała się w kujawskim Radziejowie, udając zwykłą mieszczkę.
Władysław Łokietek
Do kraju Łokietek powrócił w 1304 r., osiadł w Sandomierzu, dzięki pomocy węgierskiego magnata Amadeja Aby. Jeszcze w tym samym roku udało mu się opanować gród w Wiślicy i Lelowie. Sukces niezłomnego księcia z pewnością okazałby się krótkotrwały, gdyby nie splot sprzyjających okoliczności. 21 czerwca 1305 r. niespodziewanie zmarł król Wacław II, przekazując swoje dziedzictwo jedynemu synowi Wacławowi III. Książę Władysław, wykorzystując sprytnie „zmianę warty” w Czechach, opanował do końca roku księstwo sandomierskie, sieradzko-łęczyckie i Kujawy Brzeskie. Powrotu do stanu posiadania próbował Wacław III, organizując wyprawę przeciwko Władysławowi. Także tym razem Łokietkowi sprzyjało szczęście – 4.VIII.1306 r. Wacław III zginął zamordowany skrytobójczo w Ołomuńcu na Morawach, a Czechy pozbawione monarchy znalazły się w wirze wojny domowej.
Śmierć ostatniego Przemyślidy na tronie czeskim sprawiła, że w Krakowie odbył się wiec rycerstwa, który zaowocował oficjalnym zaproszeniem Łokietka do objęcia władzy. Uroczysty wjazd do stolicy Małopolski nastąpił 1 września 1306 r., ale był on dopiero początkiem długiej jeszcze drogi do ustabilizowania polskiej państwowości. Książę senior musiał zmagać się z opozycjonistami o niemieckiej bądź czeskiej orientacji, a także walczyć o Wielkopolskę (samowładnie rządzoną przez dzielnicową „dynastię” piastowską Głogowczyków) i Pomorze Gdańskie, o które zabiegała Marchia Brandenburska**.
Wiele problemów wynikało także z faktu, że do korony polskiej rościł sobie pretensje Jan I Luksemburski – syn cesarza rzymsko-niemieckiego Henryka VII, będący zięciem Wacława II, a po śmierci tego ostatniego królem-sukcesorem Czech i Polski. Sytuacja uległa korzystnej dla Łokietka zmianie, gdy Wielkopolska została osłabiona poprzez śmierć jej władcy, księcia Henryka III Głogowczyka (9.XII.1309), i następnie rozbiór jej ziem przez pięciu synów zmarłego. Także sprzyjające okazało się odrzucenie kandydatury Jana Luksemburskiego w elekcyjnym wyborze nowego cesarza Niemiec po śmierci Henryka VII (24.VIII.1313). Pewne uspokojenie dało zainstalowanie na Pomorzu Krzyżaków*** jako przeciwwagi dla ekspansywnych Brandenburczyków. W takim stanie rzeczy, czyli w poczuciu siły i bezpieczeństwa, Władysław Łokietek postanowił czynić starania o papieską zgodę na koronację królewską. Popierał go polski Kościół, większość możnych i rycerstwa. Ze specjalną supliką udał się w 1318 r. do papieża Jana XXII biskup kujawski Gerward.
Zgoda została wydana 20 sierpnia 1319 r. nie bez perturbacji – sprzeciwili się Luksemburgowie, ale decydująca była zapewne polska propozycja zwiększenia świętopietrza****. Papież zalecił, by czynić tak, aby swoje prawa zachować nie naruszając cudzych i uznał, że luksemburskie roszczenia (pomimo ich wątłych podstaw prawnych) odnoszą się do wielkopolskiego terytorium.
W XIV i XV stuleciu widoczny z odległości 20 km krzyżacki Malbork (Marienberg) był największym zamkiem świata, jednym z ważniejszych miejsc na politycznej mapie średniowiecznej Europy, a zarazem żywym centrum kultury rycerskiej. Dziś jest to przede wszystkim ogromne muzeum odwiedzane rokrocznie przez pół miliona turystów
Dał tym samym do zrozumienia, że koronacja Łokietka w Krakowie nie naruszy praw Jana Luksemburskiego – spadkobiercy „korony gnieźnieńskiej”. I tak oto – w „dyplomatycznym” stylu – 20.I.1320 r., w katedrze wawelskiej arcybiskup gnieźnieński Janisław koronował Władysława Łokietka na króla Polski. Koronacja w Krakowie zamiast Gnieźnie doprowadziła do paradoksalnej sytuacji - jakiś czas Polska miała dwóch królów: tytularnego Jana I Luksemburskiego i „krakowskiego” Władysława Łokietka.
*) Gryfina (1248-1309) – córka kniazia halickiego Rościsława Michajłowicza i Anny Arpadówny (Węgierskiej). Jej siostra Kunegunda Halicka poślubiła króla Czech Przemysła Ottokara II (ojca Wacława II).
**) Marchia - teren przygraniczny Świętego Cesarstwa Rzymskiego, zorganizowany jako struktura feudalno-wojskowa w celu ochrony cesarstwa przed najazdami z zewnątrz. Marchia Brandenburska została utworzona około 1157 r. na terenach podbitych Słowian połabskich. Marchią władał margrabia, podlegający bezpośrednio cesarzowi; w tym przypadku chodzi oczywiście o cesarza rzymsko-niemieckiego.
***) Krzyżacy – Zakon krzyżacki (pełna nazwa: Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie). Jeden z trzech największych zakonów rycerskich, obok joannitów i templariuszy, powstałych na fali krucjat w XI i XII wieku. Teoretycznie miał zapewnić bezpieczeństwo wysiłkom ewangelizacyjnym wśród Prusów , a praktycznie był okrutnym agresorem. Stosując przemoc i często metodę spalonej ziemi, na wiele setek lat opanował obszary późniejszych Prus Wschodnich oraz dzisiejszej Łotwy i Estonii, tworząc z tych ziem Prusy Zakonne. Krzyżacy podbili także niektóre ziemie Polski i Litwy, gdzie stanowili wielkie zagrożenie do czasu słynnej bitwy pod Grunwaldem w 1410 r.
****) Świętopietrze – polska nazwa daniny na rzecz papiestwa (tzw. denar świętego Piotra), płacone przez średniowieczne europejskie państwa katolickie. W Polsce świętopietrze wprowadzono za rządów Mieszka I, co wiąże się z poddaniem przez niego państwa Polan pod opiekę Stolicy Apostolskiej. Świętopietrze przetrwało do reformacji – jego poboru zaniechano po 1555 r.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
