Karta tytułowa Statutu Łaskiego przedstawia kanclerza Łaskiego i króla Aleksandra. Statut stał się fundamentalnym źródłem prawa faktycznie aż do rozbiorów
Król Kazimierz IV Jagiellończyk zmarł w Grodnie 7 czerwca 1492 roku w wieku 65 lat. Tron polski przejął po nim jego syn Jan Olbracht, a wielkim księciem litewskim został Aleksander Jagiellończyk, co było przyczyną zerwania unii personalnej polsko-litewskiej po 1492 roku. Historycy spierają się, czy stało się tak w efekcie "testamentu politycznego" króla Kazimierza, jaki sam w okresie swego panowania nigdy nie chciał oddzielać korony królewskiej od mitry książęcej, czy też porozumienia możnowładców litewskich i polskich już po jego śmierci. Jak by nie było, brak polsko-litewskiej integracji sprzyjał agresywnym Moskwicinom, powiększającym terytorium Wielkiego Księstwa Moskiewskiego kosztem ruskich ziem odbieranych Litwie.
Jan I Olbracht (Albrecht) ur. 27.XII. 1459 r. w Krakowie, zm. 17 czerwca 1501 w Toruniu; koronowany 23.IX.1492 r. Był trzecim synem, a czwartym z kolei dzieckiem Kazimierza Jagiellończyka i jego żony Elżbiety Rakuszanki z Habsburgów, której zawdzięczał prawdopodobnie drugie imię - chciała ona uczcić w ten sposób pamięć swego ojca, króla Niemiec, Czech i Węgier, Albrechta II Habsburga. Od 1467 roku, tak jak pozostali bracia, królewicz zdobywał wiedzę pod okiem Jana Długosza. Wielki wpływ na rozwój intelektualny młodego Jana Olbrachta miał, przebywający w stolicy Polski, włoski humanista Filip Kallimach, który zaprzyjaźnił się z nim. Królewicz miał chłonny umysł, m.in. szybko opanował łacinę, poznał dorobek przemijającego średniowiecza oraz wczesnego renesansu. Edukację ogólną zakończył około 1474 roku, by przejść do aktywności politycznej u boku ojca, z którym objeżdżał kraj i uczestniczył w sejmach. W latach 1486 - 1490 pełnił funkcję namiestnika królewskiego na Rusi, gdzie odznaczył się pokonaniem w 1487 r. Tatarów pod Kopystrzynem. Rozpoczął on tworzenie tzw. obrony potocznej kresów południowo-wschodnich Wielkiego Księstwa Litewskiego przed Tatarami i Turkami.
Sprawa turecka była za panowania Jana Olbrachta główną kwestią polityki zagranicznej Polski. Król planował wielką wyprawę zbrojną do Mołdawii w celu odbicia od Turków ważnych czarnomorskich portów: Kilii i Białogrodu, przywrócenia polskiego zwierzchnictwa nad Mołdawią, pomszczenia klęski warneńskiej, a być może także osadzenia młodszego brata – Zygmunta - na tronie hospodarskim.
W 1497 r. 40 tys. tzw. pospolitego ruszenia (szlachty ochotniczo zaciągającej się do wojska) udało się na południowy-wschód. Mimo że od 1387 r. Mołdawia była lennem Polski, jej hospodar, Stefan III Wielki, opowiedział się po stronie Turcji.
Aleksander Jagiellończyk syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki
Oblężenie Suczawy nie powiodło się i wyprawa zakończyła się wielkimi stratami polskich wojsk w bitwie pod Koźminem, w której Turcy, Tatarzy i Wołosi wybili ok. 5 tysięcy polskiego rycerstwa, zaskoczonego w czasie odwrotu w wąwozie. Klęskę na wieki utrwaliło powiedzenie: „Za króla Olbrachta wyginęła szlachta” (po prawdzie - mocno przesadzonego).
Jeszcze gorsze od wojennej klęski były skutki polityczne nieudanej wyprawy mołdawskiej. W jej następstwie zawiązał się cały szereg przymierzy i koalicji państw ościennych przeciwko Królestwu Polskiemu i Wielkiemu Księstwu Litewskiemu.
W walkach przeciwko wojskom koronnym, Wołochów wsparła Turcja, a nawet Węgry, rządzone przez brata króla, Władysława II. Wiosną 1498 r. Tatarzy najechali południowo-wschodnie terytoria Litwy, a wielki książę moskiewski Iwan III Srogi próbował opanować Kijów i Smoleńsk, w 1500 r. rozgramiając armię polsko-litewską w bitwie nad Wiedroszą. Natomiast cesarz rzymski, Maksymilian I Habsburg, przejął część Śląska z Głogowem i zażądał zwrócenia Zakonowi Krzyżackiemu Prus Królewskich, w związku z czym komtur krzyżacki odmówił złożenia hołdu należnego królowi polskiemu. Wówczas, wiosną 1501 r., Olbracht zarządził koncentrację wojsk koronnych w Toruniu, dokąd sam pojechał, ale złożony ciężką chorobą zakaźną (najprawdopodobniej syfilisem) zmarł wkrótce i wyprawa wojenna na Prusy Zakonne nie doszła do skutku. Sprawa odmowy hołdu lennego została rozwiązana przez następcę Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka.
Cherubin Gniewosz w bitwie pod Suczawą w 1497, akwarela Juliusza Kossaka
Po śmierci Jana I Olbrachta berło królewskie otrzymał Aleksander Jagiellończyk (ur. 5 VIII 1461 w Krakowie, zm. 19 VIII 1506 w Wilnie, koronacja na Wawelu 12 XII 1501 r.), pod warunkiem wszak podpisania dwóch aktów ustrojowych, przygotowanych przez możnowładców polskich: o zrzeczeniu się swych praw dziedzicznych do Litwy i zacieśnieniu unii polsko-litewskiej oraz przyznaniu władzy w kraju senatowi. Było to równoznaczne z poddaniem króla kontroli magnatów.
Sobiepańskiej władzy magnaterii przeciwdziałała jednakże szlachta, uchwalając na Sejmie w Radomiu w 1504 r. ustawy zabraniające łączenia wysokich urzędów w jednym ręku i ograniczające rozdawnictwo dóbr królewskich, co miało ukrócić dotychczasową praktykę lekkomyślnego dysponowania zasobami królewskiego skarbca i poprzez to wzmocnić budżet na odpieranie najazdów tatarskich i wołoskich oraz tworzenie potencjału obronnego przed coraz groźniejszym Wielkim Księstwem Moskiewskim. Sejm ustalił wówczas także organizację i kompetencje najwyższych urzędów państwowych.
28 marca 1503 r. podpisano sześcioletni rozejm, kończący wojnę moskiewską. Na jego mocy 1/3 terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego znalazła się pod okupacją moskiewską.
Z kolei w 1505 r. kolejny sejm w Radomiu uchwalił konstytucję praw „Nihil novi”, uzupełnioną przez monarchę zapisem: „Gdybyśmy cokolwiek przeciw wolnościom, przywilejom, swobodom i prawom Królestwa uczynili, uznajemy to ipso facto (łac. tym samym) za nieważne i żadne”, według której król praktycznie nie mógł nic nowego postanowić bez zgody izby poselskiej i senatu.
Na tymże sejmie zatwierdzono również tzw. „Statut Łaskiego”, spisany przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Łaskiego, a stanowiący zbiór przywilejów szlacheckich i kościelnych oraz praw miejskich, obowiązujących w Królestwie.
To podziwu godne zdemokratyzowanie ustroju nie mogło wzmocnić Polski w ówczesnych realiach politycznych Europy. Wręcz przeciwnie – stało się jedną z istotnych przyczyn jej późniejszego rozkładu i upadku.
Aleksander Jagiellończyk zmarł 19 sierpnia 1506 r. bezpotomnie w wieku 45 lat w Wilnie. Wielkim księciem litewskim, a następnie królem polskim obrany został wtedy jego, młodszy o 6 lat, brat Zygmunt I Stary. Zwłoki Aleksandra Jagiellończyka pozostały w stolicy Litwy, wbrew wyrażonej w testamencie woli zmarłego króla, który chciał spocząć w Krakowie. Fakt ten został upamiętniony przez współczesnego monarsze kronikarza: „Oto ten jedyny król Polski, który spoczywa na ziemi litewskiej”.
Adam JERSCHINA
