Jan Matejko - Unia Lubelska
Z burzliwych zdarzeń sejmu lubelskiego Matejko wybrał moment uroczystego zaprzysiężenia aktu unii przez reprezentantów zbratanych narodów: Polski oraz Litwy i Rusi. Ośrodkiem kompozycji jest postać ostatniego z Jagiellonów króla Zygmunta Augusta z krucyfiksem w wysoko uniesionej dłoni. Obok króla na tle okna stoi prymas Polski - Jakub Uchański asystujący kasztelanowi Marcinowi Zborowskiemu (w rzeczywistości nie żył już od 4 lat) podczas wypowiadania słów przysięgi. Za kasztelanem klęczy z obnażonym mieczem (jedyny litewski senator, który nie złożył podpisu pod dokumentem unii) przygotowując się do przysięgi książę Mikołaj Radziwiłł „Rudy”. Po prawej stronie obrazu stoi siostra króla Anna Jagiellonka - nie było jej w Lublinie, ale umieszczenie jej postaci w koronie na głowie symbolizuje kontynuację dynastycznej polityki Jagiellonów. Z laską marszałkowską sportretowany został Jan Firlej marszałek wielki koronny
Od początku XVI stulecia przez niemal trzy wieki terytorium między Dnieprem i Wisłą należało do Polski i Litwy, które to kraje zjednoczyły się w jeden organizm państwowy na mocy porozumienia zawartego w Lublinie na przełomie czerwca i lipca 1569 roku.
Porozumienie to, zwane Unią lubelską, było klasyczną umową międzynarodową zawartą przez Królestwo Polskie z Wielkim Księstwem Litewskim, określoną jako unia realna - w odróżnieniu od wcześniej funkcjonującej unii personalnej, czyli porozumienia wiążącego oba państwa tylko osobą władcy. To historyczne porozumienie podjął Sejm odbyty w Lublinie 28 czerwca 1569 roku. Podpisano je 1 lipca 1569 r., a ostatecznego zatwierdzenia (ratyfikacji) dokonał polski król 4 lipca 1569 r. Powołano do życia państwo znane w historiografii jako Rzeczpospolita Obojga Narodów, ze wspólnym monarchą, herbem, parlamentem (sejmem), walutą, polityką zagraniczną i obronną, zachowano odrębny skarb, urzędy, wojsko i sądownictwo.
Gdy w roku 1548 rządy w państwie objął koronowany jeszcze za życia ojca, Zygmunta I Starego, Zygmunt II August, wobec jego bezpotomności wyraźnie dało się zauważyć dążenie do bardziej ścisłego związku obu państw, związanych dotąd wyłącznie osobą panującego. Przywódcy ruchu egzekucyjnego, Mikołaj Sienicki i Rafał Leszczyński, na kolejnych sejmach w 1548 i 1550 roku podnosili postulaty wcielenia Wielkiego Księstwa Litewskiego do Korony Królestwa Polskiego(co zakładała jeszcze unia w Krewie z roku 1385) oraz Prus Królewskich, Księstwa Oświęcimskiego i Księstwa Zatorskiego.
Mapa Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Na przeszkodzie unifikacji monarchii jagiellońskiej stała jednak odrębność ustrojowa i administracyjno-prawna państwa litewskiego.
Tak, więc w 1551 roku powołano specjalną komisję, która zajęła się nowelizacją I Statutu Litewskiego z 1529 r. pod kątem reformy ustrojowej zbliżającej Wielkie Księstwo Litewskie do Królestwa Polskiego. W 1565 r. Zygmunt August ustanowił sejmiki powiatowe, a w 1566 zatwierdził II Statut Litewski, w którym zrzekał się części swoich kompetencji na rzecz sejmu litewskiego, czym upodobnił go do sejmu koronnego.
Oba sejmy, począwszy od 1551 roku, wysyłały wzajemnie swoich delegatów. Zwołany w Warszawie w listopadzie 1563 r. sejm koronny, na którym obecnych było 28 delegatów Litwy zajął się sprawą zawarcia nowej unii polsko-litewskiej. Na sejmie tym 12 lutego 1564 r. Zygmunt August scedował na Koronę Królestwa Polskiego dziedziczne prawo Jagiellonów do władania Wielkim Księstwem Litewskim. Miało to ułatwić przyszłą elekcję władcy połączonego już państwa. Rozpoczęto prace mieszanej komisji polsko-litewskiej, która zajęła się opracowaniem „formy około unii”.
O ile magnaci i szlachta koronna byli zagorzałymi zwolennikami zawarcia nowej unii na korzystnych dla Polski warunkach unii mielnickiej z 1501 r., to panowie i szlachta litewska pragnęli nadal unii możliwie jak najluźniejszej. 13 marca 1564 r. spisano „reces w sprawie około unii”, który zawierał minimum tego, na co godzili się Litwini. Obie strony zgodziły się na wspólną elekcję i koronację, utworzenie wspólnego sejmu, urzędów i wspólną politykę obronną. Jednak już wkrótce okazało się, że postanowienia te pozostały tylko na papierze, gdy Litwini zbojkotowali mający je zatwierdzić sejm koronny w Parczewie.
Zawarcie nowej unii walnie przyspieszyły wydarzenia międzynarodowe. Okazało się bowiem, że Wielkie Księstwo Litewskie nie było w stanie samodzielnie prowadzić wojny z Rosją cara Iwana IV Groźnego. Trwająca od 1558 r. wojna litewsko-rosyjska, wydatnie ukazała słabość państwa litewskiego, które z trudem znosiło spadające nań kolejne ciosy wojsk moskiewskich. W ciągu 7 lat sojusznicza Polska wystawiła 300 rot wojsk kosztem 2 milionów złotych, co zyskało jej na Litwie kolejnych zwolenników ścisłego związku obu państw. Dodatkowo ciężar wojny ponosiła głównie szlachta litewska, stanowiąca pospolite ruszenie, i domagająca się z tego tytułu wzorem jej koronnej odpowiedniczki większego wpływu na rządy w państwie. Niespodziewanie, przeciwni zawarciu nowej unii pozostali tylko magnaci litewscy, którzy mogli najwięcej stracić na skutek nowego związku.
Godło Rzeczypospolitej Obojga Narodów od 1569 r.
10 stycznia 1569 r. obrady na Zamku Lubelskim rozpoczął sejm koronny pod laską Stanisława Sędziwoja Czarnkowskiego. Równolegle obradował też sejm litewski. Podstawą negocjacji był projekt biskupa krakowskiego Filipa Padniewskiego, zakładający zawarcie bardzo luźnego związku w formie unii personalnej (wspólna elekcja), jedynie w celu prowadzenia wspólnej polityki obronnej. Nawet jednak i taka propozycja nie została przyjęta przez sejm litewski, zdominowany przez magnatów.
1 marca część możnowładców litewskich opuściła Lublin, wówczas opór litewski został w zasadzie przełamany, a sejm lubelski dokonał przy tym inkorporacji poszczególnych ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego.
5 marca, przy aprobacie litewskich posłów z Podlasia sejm koronny przegłosował włączenie województwa podlaskiego do Korony Królestwa Polskiego. 26 maja do Korony włączono województwo wołyńskie, a 6 czerwca województwo kijowskie i województwo bracławskie. Szlachcie ruskiej z tych województw pozwolono zachować swoje prawa i cieszyć się szerokimi wolnościami: językiem urzędowym na tych ziemiach miał być nadal język ruski, a szlachta ruska otrzymywała przywileje identyczne jak szlachta polska.
Status prawny ziem ukrainnych inkorporowanych zbliżony był do autonomii, a szlachta ruska uzyskała miejsca w polskim parlamencie. Mimo szerokich swobód przyznanych Rusinom na ziemiach ukrainnych, doszło do niezadowolenia społecznego, które miało pewien wpływ na późniejsze powstania kozackie przeciw Rzeczypospolitej, z których największym było Powstanie Chmielnickiego.
Zastosowana przez króla metoda faktów dokonanych (inkorporacji ziem ruskich do Korony) zmusiła przedstawicieli litewskich do powrotu. 28 marca król zaaprobował nowy projekt unii opracowany przez sejm koronny. W kwietniu do Lublina wrócili starosta generalny żmudzki Jan Hieronimowicz Chodkiewicz, wojewoda podlaski Mikołaj Kiszka, kasztelan witebski Dominik Pac, krajczy wielki litewski Krzysztof Radziwiłł Piorun i marszałek nadworny litewski Ostafi Wołłowicz. Zdecydowano zwołać na 10 maja sejmiki ziemskie litewskie, które miałyby udzielić swoich pełnomocnictw nowo wybranym posłom.
Zygmunt II August – „Z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, inflancki, smoleński, siewierski i czernihowski”
Rokowania wznowiono 7 czerwca, a już 28 czerwca uchwalono zawarcie nowej unii polsko-litewskiej. 1 lipca nastąpiła wymiana dokumentów i zaprzysiężenie podpisanego aktu. 4 lipca król wydał dyplom potwierdzający ten związek. Zaniepokojony poseł rosyjski jeszcze tego samego dnia doniósł carowi Iwanowi IV Groźnemu: „Единение их в том что им стояти ото всех окраин заодин” (Unia ta polega na tym, że wszystkie prowincje stanowić będą jedno).
A oto główne postanowienia Unii lubelskiej:
- Oba państwa miały mieć jednego władcę wybieranego wspólnie przez oba narody w wolnej elekcji i koronowanego w Krakowie na króla Polski oraz jednocześnie na wielkiego księcia Litwy.
- Powołano wspólny Sejm walny, obradujący w Warszawie, którego izba poselska składała się ze 120 posłów koronnych i 48 litewskich, a w skład Senatu weszło 113 senatorów koronnych i 27 litewskich.
- Oba człony Rzeczypospolitej zobowiązały się prowadzić wspólną politykę obronną i zagraniczną.
- Zachowano odrębne urzędy centralne, tytuły i dostojeństwa z zakresem kompetencji identycznym w obu krajach.
- Wprowadzono identyczną monetę, bitą osobno w każdym państwie.
- Zachowano odrębne wojsko polskie i litewskie.
- Zachowano odrębne języki urzędowe (na Litwie język ruski).
- Egzekucja królewszczyzn i podważanie nadań królewskich nie miały zastosowania na Litwie.
- Uchwalono unifikację systemów prawnych.
- Zniesiono zakaz nabywania przez Polaków dóbr na Litwie.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
