Batory pod Pskowem. Jan Matejko
Unia lubelska była oryginalnym przedsięwzięciem politycznym w Europie czasów dominowania już monarchistyczno-absolutystycznego modelu ustrojowego: w wyniku porozumienia szlachty dwóch państw i trzech narodów powstało oto nowe państwo o mocno zdecentralizowanej władzy królewskiej, co wyraźnie zaznaczono poprzez nazwanie go Rzeczą Pospolitą*.
Bardzo istotną dla późniejszych pokoleń Litwinów, Polaków i Rusinów żyjących w innych organizmach państwowych, czyli też współcześnie dla Ukraińców, powinna być świadomość wielowiekowej wspólnoty w owym unikalnym organizmie państwowym, jaki był wzorem – mimo tylko szlacheckiego adresata - swobód obywatelskich, a także jakby zwiastunem dzisiejszej integracji europejskiej.
Warto też znać przyczynę pominięcia w nazwie Rzeczpospolita Obojga Narodów narodu Rusinów. Stało się tak dlatego, że spośród trzech integrujących się narodów tylko dwa były politycznie upodmiotowione. Książęta Rusi po straceniu ciągłości państwowej poprzez najazdy tatarskie (XIII w.), a następnie poddawani brutalnemu ekspansjonizmowi coraz potężniejszego Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, byli bardziej skłonni poddawać się jurysdykcji polskich i litewskich władców, aniżeli jakichkolwiek innych.
Obszar Królestwa Polskiego i Litwy wynosił ponad 800 tys. km2 i było to największe mocarstwo w Europie Wschodniej. W 1618 osiągnęło maksymalny zasięg terytorialny wynoszący 990 tys. km.. Liczba ludności wynosiła od 6,5 mln w 1569 do 14 mln w 1772. Panującym ustrojem była demokracja szlachecka, a głową państwa król elekcyjny.
Dzięki temu w chwili zawierania Unii lubelskiej aż 2/3 Wielkiego Księstwa Litewskiego i połowę Królestwa Polskiego stanowiły ziemie ruskie. Należy podkreślić, że wówczas na Litwie i w Polsce nie tylko szanowano prawa i tradycje Rusinów, ale także sprzyjano ich ambicjom politycznym. Naturalnym tego efektem była obecność wśród posłów, współtworzących w 1569 r. w Lublinie Rzeczpospolitą Obojga Narodów, wielu Rusinów.
Nie było jednak – niestety - żadnych podstaw prawnych, ani też zapewne woli politycznej z jakiejkolwiek strony, aby ci posłowie mogli stworzyć odrębną reprezentację swojego, tego jakże w tamtej sytuacji ważnego, trzeciego narodu. Istnienie takowego i jego znaczenie zostało wszak zaakcentowane w unijnych postanowieniach pozostawieniem na Litwie języka ruskiego jako urzędowego oraz podjęciem szeregu korzystnych wobec szlachty ruskiej decyzji, m.in. dotyczących jej zrównania się, co do przywilejów, ze szlachtą koronną.
Herb województwa ruskiego. W jego skład wchodziły Ziemie: halicka, lwowska, przemyska i sanocka. Stolicą województwa był Lwów, sejmiki generalne województwa odbywały się w Sądowej Wiszni
Istotną, wymagającą podkreślenia, rolę w integrowaniu trzech narodów odegrał król Zygmunt II August, który potrafił doprowadzić konfliktowe na ogół relacje między litewskimi opozycjonistami a polskimi konserwatystami do stanu negocjacyjnej gotowości. Lubelski sukces zaistniał w ostatniej niemal chwili, bo trzy lata później Zygmunt August zmarł (7 VII 1572), i to bezpotomnie. Na szczęście pozostawił po sobie silne państwo z nieźle ucywilizowaną elitą, która odznaczała się wysoką kulturą polityczną i znaczącym poczuciem odpowiedzialności za swój kraj.
Rzeczpospolita istniała dwa stulecia, targana licznymi wojnami i wewnętrznymi konfliktami oraz osłabiana odśrodkowymi poczynaniami Litwy czy też partykularną postawą kniaziów Rusi, a także fermentem wyznaniowym i anarchią w okresach bezkrólewia.
Zygmunt II August
Po śmierci bezdzietnego króla Zygmunta II Augusta władców wybierano drogą wolnej elekcji. Blisko półtora roku trzeba było dla dokonania pierwszej elekcji. 13 XII 1573 r., na Rynku Starego Miasta w Warszawie, wybrano Annę Jagiellonkę na króla Polski i wielkiego księcia Litwy. Był to wybór bardziej z pobudek sentymentalnych niż pragmatycznych – Annie (1523-1596), siostrze zmarłego króla i starej pannie w chwili koronacji, już na drugi dzień po ceremonii „przydano na małżonka” księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego (ur. 27 IX 1533), który stał się faktycznym władcą Rzeczypospolitej.
Zaślubiny Anny i koronacja Batorego odbyły się 1 V 1576 r. w katedrze wawelskiej. Ten fakt spotkał się z dezaprobatą sił pragnących posadzić na polskim tronie austriackiego arcyksięcia Maksymiliana II Habsburga, który miał swoich zwolenników m.in. w Wielkim Księstwie Litewskim i Prusach Królewskich. Jednak król Batory, który uwielbiał wojowanie (dużo bardziej od uciech dworskich, także małżeńskich - ponoć tylko trzy razy zachodził do alkowy królowej), szybko zmusił swoich przeciwników wewnętrznych do uznania nowego władcy, a księcia pruskiego Albrechta Fryderyka Hohenzollerna nawet do złożenia przysięgi wierności.
Iwan Groźny i jego niania (Carl Wenig)
Wyłamał się z niej patrycjat Gdańska, ważnego portowego grodu korzystającego ze znacznej niezależności. Ponieważ pozwolił sobie na nie wpuszczenie Batorego do miasta, ten 20 IX 1576 r. wprowadził jego ekonomiczną blokadę, kierując cały spław polskiego zboża do portu w Elblągu. W trzy tygodnie później, po śmierci Maksymiliana II, dalszy opór portu stał się już wprawdzie bezcelowy, ale niespodziewanie dla obu stron car Iwan IV Groźny na czele 40-tysięcznej armii rozpoczął akcję odebrania Rzeczpospolitej Inflant.
W tym stanie rzeczy Batory zmuszony był zaniechać dalszej presji na zbuntowane miasto. W zamian za zniesienie niektórych dolegliwości, Gdańsk uznał nowego władcę i wypłacał mu subsydia tak przecież potrzebne na nową wojnę z Moskwą. 16 XII 1577 król uroczyście wjechał do miasta i przyjął przysięgę wierności od rady miejskiej.
Zaślubiny Anny Jagiellonki i Stefana Batorego
W 1579 r. król Stefan Batory rozpoczął wojnę o odebranie zagarniętych przez Rosję w poprzednim roku Inflant i utraconej jeszcze w 1563 r. ziemi połockiej. Przeprowadził trzy zwycięskie kampanie zaczepne na terytorium państwa rosyjskiego, do których zmobilizował przeciwko 200-tysięcznej armii rosyjskiej ok. 48 tys. żołnierzy wraz z silną artylerią oblężniczą.
Batory zreorganizował wojsko (utworzono piechotę wybraniecką wyposażoną w rusznice i toporki do budowy mostów i umocnień polowych). Korzystał także z bardzo przydatnej w zdobywaniu twierdz formacji piechoty węgierskiej. W czasie pierwszej kampanii zdobył w sierpniu 1579 r. Połock.
Druga kampania, przeprowadzona w 1580 r., doprowadziła do zdobycia Wielkich Łuk. Wojskom polskim poddały się zdemoralizowane załogi Wieliża i Uświatu.
Kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski
Dzięki zaciągnięciu pożyczki u książąt Rzeszy i przekazaniu 2/3 cła ryskiego na rzecz skarbu królewskiego, mógł Batory przeprowadzić już w 1581 następną kampanię, podchodząc w sierpniu pod mury Pskowa. Batory oblegał bezskutecznie to miasto przez sześć miesięcy. Jednakże na skutek wyczerpania i odcięcia wojsk moskiewskich w Inflantach, car Iwan IV zaproponował zawarcie pokoju. Przy mediacji dyplomaty watykańskiego Antonia Possevina, wojna zakończyła się w styczniu 1582 roku podpisaniem rozejmu w Jamie Zapolskim, w wyniku którego Rzeczpospolita odzyskała prawie całe Inflanty i Połock, a wojska Iwana IV zmuszone były do opuszczenia terytorium Inflant.
Plany Iwana IV zdobycia przez Rosję dostępu do Bałtyku, czyli Europy, legły w gruzach. Skutecznie opóźniło to proces wzrostu hegemonii państwa rosyjskiego w regionie o prawie sto lat.
Flaga Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Najbliższym współpracownikiem i wiernym sojusznikiem króla w okresie jego panowania w Polsce był kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski. Niezmiernie utalentowany, przyczynił się do politycznych i gospodarczych sukcesów króla, a także wojskowych, jako hetman wielki koronny. W czasie swego urzędowania, Jan Zamoyski stał się jednym z najbogatszych magnatów w Europie będąc także wielkim mecenasem sztuki.
Król szczególnie szanował edukacyjne działania zakonu jezuitów. Popierał zakładanie przez nich kolegiów w Połocku (1579), Rydze (1581), Dorpacie (1583), Grodnie i Nieświeżu. W 1579 r. podniósł wileńskie kolegium jezuickie do godności Akademii Wileńskiej. Była to wtedy druga uczelnia wyższa w Rzeczypospolitej, a jej pierwszym rektorem został Piotr Skarga. W czasach II.RP wileńska wszechnica nosiła imię swego założyciela.
Stefan Batory był gorliwym, ale i tolerancyjnym katolikiem, był przeciwny ograniczaniu swobód wyznaniowych. Zmarł 12 XII 1586 r. w Grodnie, spoczął w Katedrze Wawelskiej w Krakowie.
________________________
*) Rzecz Pospolita – taka była pierwotna pisownia późniejszej Rzeczypospolitej, jako wierne tłumaczenie słów łacińskich: res = rzecz; publica = wspólna (po społu), publiczna. Warto w tym miejscu przypomnieć, że kiedyś „rzecz” oznaczała m.in. „sprawę”, tak więc „rzecz pospolitą” należy rozumieć jako „wspólną sprawę”.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
