Król Zygmunt III Waza na koniu
Zmiany zachodzące w Rzeczypospolitej przed i po próbach zjednoczenia Kościołów katolickiego i prawosławnego odbywały się podczas panowania króla Zygmunta III Wazy.
Urodził się on 20 VI 1566 r. jako jedyny syn króla szwedzkiego Jana III Wazy i królewny polskiej Katarzyny Jagiellońskiej. Po śmierci króla Stefana Batorego (12 XII 1586) zwołano wolną elekcję (30 VI 1587) w Woli pod Warszawą dla obrania nowego króla. Odbywała się ona w cieniu sporów między Janem Zamoyskim, popierającym kandydaturę Wazów, a rodem Zborowskich, którzy opowiadali się za wyborem kandydata z rodu Habsburgów. Obydwie strony przybyły na pole elekcyjne ze zbrojnymi orszakami.
Szlachta litewska, która zebrała się w oddzielnym kole, nie wzięła udziału w wyborze króla, uzależniając swój udział od spełnienia jej postulatów, min. oddania Litwie Inflant. W takiej atmosferze, mimo absencji Litwinów, 19 VIII 1587 większość zebranych, wraz z interreksem – prymasem Stanisławem Karnkowskim, dokonała wyboru – nowym królem został 21-letni szwedzki królewicz Zygmunt, siostrzeniec wdowy po Batorym królowej Anny Jagiellonki, która od dłuższego czasu o tę koronację zabiegała.
Koligacja z Jagiellonami dała mu przewagę nad innymi kandydatami do korony. Jednak kilka dni później, 22 sierpnia, opozycja obwołała królem cesarskiego brata, arcyksięcia austriackiego Maksymiliana III Habsburga, którego na króla mianował arcybiskup kijowski Stefan Woroniecki. W dniu 25 sierpnia grupa posłów litewskich złożyła protest w grodzie warszawskim, w którym odmawiała uznania obydwu kandydatur. Niemniej wybory były lege artis, a o wyniku elekcji miała rozstrzygnąć siła i zdecydowanie zwolenników poszczególnych frakcji.
Najstarszy (1644 r ) i najwyższy świecki pomnik w Warszawie Kolumna Zygmunta III Wazy. Cokół kolumny przyozdabiają cztery brązowe tablice. Tekst łaciński na jednej z nich po przetłumaczeniu na polski brzmi:
Zygmunt III na mocy wolnych wyborów król polski, z tytułu dziedziczenia, następstwa i prawa - król Szwecji, w umiłowaniu pokoju i w sławie pierwszy pomiędzy królami, w wojnie i zwycięstwach nie ustępujący nikomu, wziął do niewoli wodzów moskiewskich, stolicę i ziemie moskiewskie zdobył, wojska rozgromił, odzyskał Smoleńsk, złamał pod Chocimiem potęgę turecką, przez czterdzieści cztery lata panował, czterdziesty czwarty z szeregu królów, dorównał w chwale wszystkim, albo ogarnął całą.
Przywożąca nowego króla szwedzka flotylla dwudziestu kilku okrętów pojawiła się na Zatoce Gdańskiej pod koniec września. Nie mogąc (z powodu sprzeciwu protestanckiego Gdańska) skorzystać z kościoła mariackiego, Zygmunt wraz ze świtą przybył 7 X 1587 do Oliwy, gdzie w obecności kilkudziesięciu dostojników podpisał pacta conventa, po czym podskarbi pruski Jan Dulski (w zastępstwie nieobecnego marszałka wielkiego koronnego Andrzeja Opalińskiego) proklamował go królem. Król Zygmunt III jeszcze tego samego dnia powrócił na okręt, by następnego dnia przybyć do Gdańska, skąd 20 października wyruszył do Krakowa. Uroczystej koronacji dokonał 27 XII 1587 r. w katedrze wawelskiej arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski Stanisław Karnkowski. Jednak koronacja nie zakończyła sporów elekcyjnych.
Zwolennik Zygmunta hetman wielki koronny Jan Zamoyski pokonał 24 listopada ośmiotysięczne wojsko austriackie oblegające Kraków, a następnie, ścigając je, rozbił przeciwnika ostatecznie 24 I 1588 pod Byczyną, biorąc samego arcyksięcia do niewoli. Arcyksiążę uwięziony został w Krasnymstawie, aresztowano też wielu jego zwolenników. Na wiosnę 1589 sejm pacyfikacyjny ogłosił amnestię, uwalniając Maksymiliana i jego zwolenników.
9 III 1589 cesarz Rudolf II Habsburg zagwarantował w traktacie bytomsko-będzińskim nieingerencję w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
