Zygmunt III Waza – portret Marcina Kobera
W pierwszych kilkunastu latach sprawowania władzy królewskiej w Rzeczypospolitej, Zygmunt III Waza najwięcej uwagi poświęcał wszystkiemu co związane z dziedzictwem korony szwedzkiej. Po śmierci w 1592 r. jego ojca – króla Jana III - Zygmunt został formalnie także królem Szwecji. Powstała wówczas personalna unia polsko-szwedzka. Sukcesor, zanim wyprawił się za Bałtyk po koronę, musiał najpierw zagwarantować luterańskim poddanym poszanowanie ich religijnego wyboru i zapewnić, że nigdy nie podejmie prób katolicyzowania Królestwa Trzech Koron. Po dopełnieniu tych formalności, 19.II. 1594r. został wraz z żoną uroczyście koronowany w katedrze w Uppsali na króla Szwecji.
Przeciwna katolickiemu królowi protestancka opozycja pod wodzą regenta księcia Karola Sudermańskiego doprowadziła do buntu w Szwecji. Zygmunt stanął na czele korpusu interwencyjnego, jednak wobec braku synchronizacji działań ze swoimi szwedzkimi sojusznikami poniósł porażkę w bitwie pod Linköping w 1598 r. To doprowadziło do jego detronizacji przez Riksdag w 1599 r.
Zygmunt III Waza był zdeklarowanym katolikiem i aktywnym stronnikiem kontrreformacji. Poddając się wpływom jezuitów Piotra Skargi i Bernarda Gołyńskiego oraz prymasa Stanisława Karnkowskiego umacniał się w nietolerancji wobec różnowierców. Dążył do ścisłej współpracy z papiestwem i katolickimi Habsburgami, w 1592 r. zawarł związek małżeński z arcyksiężniczką Anną Habsburżanką. Ponieważ w 1589 r. Moskwa stała się siedzibą patriarchatu, który zamierzał rozciągnąć swoją zwierzchność na biskupów prawosławnych Rzeczypospolitej, król Zygmunt gorąco wspierał zabiegi o zjednoczenie Kościołów katolickiego i prawosławnego, zakończone Unią brzeską w 1596 r. W tymże roku Zygmunt III rozpoczął przeprowadzkę do Warszawy swojego dworu ze spalonego rok wcześniej Zamku Królewskiego na Wawelu. Po 1611 r. Warszawa stała się Miastem Rezydencjonalnym Jego Królewskiej Mości.
Kozacki ogniomistrz
Oficjalną stolicą Królestwa Polskiego pozostał jednak nadal Kraków, w którym dokonywano prawie wszystkich kolejnych koronacji, a także pozostawiono siedziby najważniejszych instytucji, jak Skarbca Koronnego czy depozytariusza królewskich insygniów. O silnie kontrreformatorskiej determinacji króla Zygmunta III świadczy między innymi fakt, że w 1611 r. wymógł on na księciu Janie Zygmuncie Hohenzollernie zgodę na budowę kościoła katolickiego w Królewcu, a w 1619 r. kaplicy w Świętej Lipce, gdzie w 1630 r. osiedlili się jezuici. Podobnie pod naciskiem króla zagwarantowano swobodę religijną katolikom w Kurlandii w 1617 r., gdzie pierwsze kościoły katolickie po protestantyzacji kraju powstały ponownie w połowie XVII w.
Króla Zygmunta III Wazę nie interesowały problemy południowo-wschodnich obszarów Rzeczypospolitej. Pozostawił je w gestii kanclerza Jana Zamoyskiego, który w 1595 r., realizując stare plany Stefana Batorego, zajął zbrojnie Mołdawię jako polskie lenno. W kampanii mołdawskiej wziął udział hetman Stanisław Żółkiewski, który był stałym doradcą Jana Zamoyskiego. Dzięki jego protekcji dostał buławę polną koronną, a w 1590 r. został kasztelanem lwowskim. Uczestnicząc u boku Zamoyskiego w wyprawie do Mołdawii w celu osadzenia na tamtejszym tronie polskiego lennika Jeremiego Mohyły, wziął w 1595 r. udział w pierwszej bitwie pod Cecorą przeciwko Turkom, a w 1596 r. stłumił powstanie Semena Nalewajki, które było jednym z wielu zaistniałych na tle zatargów z Kozakami o stworzenie z nich stałej armii – tzw. Kozaków rejestrowych - na żołdzie Rzeczypospolitej. Bunt Semena Nalewajki zapisał się dość mocno w historii z tego głównie powodu, że w niejasnych okolicznościach doszło wówczas do wymordowania kozackich jeńców. Sam Żółkiewski tłumaczył ów haniebny akt samowolą wojska, ale faktem jest też to, że hetman obiecał kapitulującemu Nalewajce darowanie życia, co nie zostało zrealizowane - podobno za zgodą króla, a wbrew Żółkiewskiemu. Z innych ówczesnych buntów kozackich krwawo stłumionych przez wojska koronne i pospolite ruszenie należy wymienić powstanie Kosińskiego w latach 1591-1593 i Fedorowicza w 1630 r.
Kozacki ataman Semen (Seweryn) Nalewajko
W 1597 r. na miejscu wsi Winniki założył Stanisław Żółkiewski miasto Żółkiew, które stało się siedzibą rodu. W 1600 r. hetman wyprawił się z wojskiem polskim na Wołoszczyznę i przyczynił się do zwycięstwa Zamoyskiego nad Michałem Walecznym w bitwie pod Bukowem. W 1602 r. przerzucił swoje jednostki do Estonii, by wziąć udział w wojnie polsko-szwedzkiej. Przeprowadził wiele udanych operacji zaczepnych i w czerwcu 1602 r. pobił Szwedów w bitwie pod Rewlem. W trakcie tej kampanii wyróżnił się zdobyciem Wolmaru i przyczynił się do kapitulacji Szwedów w Białym Kamieniu. W 1607 r. pokonał siły rokoszu Zebrzydowskiego*, za co został w 1608 r. nagrodzony nominowaniem na wojewodę kijowskiego.
Stanisław Żółkiewski – syn wojewody ruskiego Stanisława i Zofii Lipskiej z Goraja
*) Rokosz Zebrzydowskiego – w 1605 r. król Zygmunt III Waza zwołał sejm, na którym chciał uzyskać większe prerogatywy władzy królewskiej, zreformować parlament, zwiększyć podatki, liczebność wojska itp. Przeciwne królowi stronnictwo popularystów, odpowiedziało konfederacją, zawiązaną w Sandomierzu i zbrojnym rokoszem wojewody krakowskiego, Mikołaja Zebrzydowskiego, zakończonym klęską stronnictwa w bitwie pod Guzowem 6 lipca 1607 r.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
