Wiktoria morska Wazy III pod Oliwą (mal. Anna & Andrzej Orlińscy)
Inkorporowanie w 1600 r. do Rzeczypospolitej Estonii, stało się to powodem wkroczenia wojsk szwedzkich do Inflant. Rozpoczęła się wojna polsko-szwedzka, tocząca się z przerwami od 1601 do 1629 r. Mimo kilku spektakularnych zwycięstw w pierwszych latach wojny (pod Kokenhausen w 1601, Białym Kamieniem w 1604 i Kircholmem w 1605), ta faza okazała się dla Rzeczypospolitej ostatecznie niekorzystna. Szwedzi, po zawarciu w 1617 r. "wiecznego" pokoju z Rosją, wznowili w 1621 r. działania wojenne przeciw Rzeczypospolitej w Inflantach, zajmując Rygę.
W 1626 r. Szwedzi przenieśli działania zbrojne do Prus, opanowali porty w Prusach Książęcych, zablokowali ujścia Dźwiny, Wisły i Odry oraz port Gdański. 28 listopada 1627 r. doszło do bitwy morskiej pod Oliwą, w której zwycięstwo odniosła flota polska. W 1629 r. wojna zakończyła się jednak niekorzystnym dla Polski rozejmem w Altmarku, przy czym już wcześniej, na mocy rozejmu w Mitawie (1622), większą część Inflant przejęła Szwecja.
Przysięga Zygmuntowi III Wazie - wprowadzenia katolicyzmu w Rosji przez Dymitra Samozwańca I (mal. Nikolai Nevrev)
W tym czasie w Rosji, po śmierci cara Fiodora I, syna i następcy Iwana Groźnego, miał miejsce kryzys władzy, określany mianem „wielkiej smuty”, który trwał przez kilkanaście lat. Mieli w nim udział Polacy, gdy po śmierci cara Borysa Godunowa osadzili na tronie moskiewskim Dymitra Samozwańca I (właściwie mnicha rosyjskiego, Grigorija Otriepjewa), wykreowanego na dworze Adama Wiśniowieckiego na rzekomego syna cara Iwana IV Groźnego. Dymitr Samozwaniec I obalony został przez spisek bojarów, a carem ogłosił się ich przywódca Wasyl Szujski.
W 1608 r. pojawił się jednak kolejny Dymitr, Dymitr Samozwaniec II, również wspomagany zbrojnie przez Polaków, głównie konfederatów sandomierskich oraz lisowczyków*. Wówczas Wasyl zawarł układ o wzajemnej pomocy ze Szwecją, co stało się pretekstem do wszczęcia przez Zygmunta III Wazy kolejnej wojny z Rosją (1609-1618), jako wyprawy krzyżowej przeciwko prawosławiu, pobłogosławionej przez papieża Pawła V.
Medal wybity dla uczczenia zdobycia Smoleńska w 1611
Wojna rozpoczęła się od oblężenia Smoleńska, który Polacy zdobyli po dwóch latach. Wcześniej, po zwycięskiej bitwie z połączonymi siłami szwedzko-rosyjskimi pod Kłuszynem w 1610 r., hetman polny koronny Stanisław Żółkiewski zajął Moskwę. 29 października 1611 r. wzięty do niewoli car Wasyl IV Szujski ukorzył się przed Zygmuntem III na Zamku Królewskim w Warszawie składając hołd. W tej sytuacji tron moskiewski mógł zająć Zygmunt III Waza, ale bojarzy sugerowali, aby objął go jego syn, 15-letni wówczas królewicz Władysław, pod warunkiem wszak przyjęcia przez niego wiary prawosławnej. Była to gra na zwłokę, aby po dwóch latach pozbawionych odsieczy Polaków wyprzeć z Moskwy.
Rzeczpospolita w po zawarciu rozejmu w Dywilinie, kolorem pomarańczowym zaznaczono terytoria oddane Rzeczypospolitej przez Cesarstwo Rosyjskie
Król Zygmunt jeszcze raz próbował zdobyć stolicę Rosji w 1618 r., o co bardzo zabiegali biskupi i kler katolicki, zwłaszcza jezuici, pragnący podporządkowania prawosławnej Moskwy papieżowi. Po nieudanej próbie opanowania miasta, zawarty został w 1619 r. rozejm w Dywilinie, na mocy którego Rzeczpospolita odzyskała Smoleńsk oraz ziemie czernihowską i siewierską.
Zygmunt III Waza zmarł na udar mózgu 30 kwietnia 1632 r. Został pochowany w katedrze na Wawelu w Krakowie. Sejm elekcyjny 8 listopada obrał na króla jego starszego syna Władysława IV (1632-1648).
__________________
*) Lisowczycy, lisowczyki - początkowa nazwa Straceńcy, również chorągiew elearska – formacja lekkiej jazdy polskiej o charakterze utrzymującego się z łupów wojska najemnego, oparta na wzorach ustrojowych konfederacji wojskowych, sformowana w 1614 r. pierwotnie jako konfederacja żołnierska pod wodzą pułkownika Aleksandra Józefa Lisowskiego herbu Jeż. Zawiązki lisowczyków powstały już w czasie służby Aleksandra Lisowskiego u Dymitra II Samozwańca w latach 1607-1611. Dwutysięczny oddział lisowczyków brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej 1609-1618. Od śmierci Lisowskiego w 1616 r. dowodzeni byli przez pułkownika Stanisława Czaplińskiego. Od 1619 r. ich dowódcą był Walenty Rogawski. W czasie wypraw moskiewskich przeprowadzili szereg operacji zaczepnych na terytorium Carstwa Rosyjskiego, rozbijając w grudniu 1617 r. pod Kaługą wojska rosyjskie kniazia Dymitra Pożarskiego. Lisowczycy służyli pod różnymi sztandarami, często z niezbyt chwalebnymi efektami i epitetem polskich kozaków.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
