Michał Micel - starszy archiwista Amerykańsko-Żydowskiego Połączonego Komitetu Rozdzielczego w Nowym Jorku. Autor wielu publikacji, poświęconych losom Żydów w Europie Wschodniej. Jeden z pierwszych redaktorów, a obecnie korespondent kwartalnika mniejszości polskiej na Ukrainie „Krynica”. Autor wydanego w Przemyślu opracowania:„Spis powstańców 1863 roku więzionych w twierdzy kijowskiej”
Związek Radziecki, który przestał istnieć dwadzieścia lat temu, pozostawiając po sobie kilka kluczowych pojęć, które przekazywane są nowym pokoleniom i zrozumiałe dla wszystkich, posiadających przynajmniej podstawową wiedzę o czasach sowieckich.
Jednym z takich terminów z przeszłości jest „rok 1937”. Podczas Wielkiego Terroru naniesiony został bezprecedensowy (nawet w skali represyjnej aktywności systemu stalinowskiego) cios w szerokie warstwy sowieckiego społeczeństwa.
Wyszukiwanie tzw. „wrogów ludu” wciągnęło w swoją orbitę setki tysięcy zwykłych obywateli, nieskończenie odległych od kasty nomenklatury partyjnej. Z podstaw politycznych aresztowano ponad 1,7 mln ludzi, zaś ponad 700.000 więźniów rozstrzelano.
Wśród setek tysięcy niewinnych ofiar Wielkiego Terroru lat 1937-1838 jedną z mniej znanych prześladowanych grup byli pracownicy Agro-Joint - korporacji rolniczych, założonych w 1924 roku przez Amerykańsko-Żydowski Połączony Komitet Rozdzielczy (American Jewish Joint Distribution Committ),które funkcjonowały w ZSRR aż do roku 1938 włącznie.
Historii powstania, działalności i likwidacji tych spółdzielni rolniczych poświęcono wystawę zorganizowaną w salach Narodowego Muzeum Tarasa Szewczenki. Wystawa w dużej mierze oparta jest na materiałach zawartych w wydanej niedawno książce Michała Micela zatytułowanej „Ostatni Rozdział”: Agro-Joint w latach Wielkiego Terroru” oraz zbiorach archiwalnych Centrum Judaiki Narodowego Uniwersytetu „Akademii Kijowsko-Mohylańskiej”.
Bogate materiały wystawy, unikalne dokumenty i fotografie wprowadzają zwiedzających w realia żydowskich osiedli rolniczych pomyślnie prosperujących na terytorium Ukrainy w okresie od połowy XIX wieku do końca lat 30. XX wieku. Ilustrują okres istotnego ożywienia życia gospodarczego i kulturalnego kolonii, inwestycji adresowanych dla młodzieży i sierot.
Szczególną uwagę ekspozycja okazała ostatniemu etapowi istnienia Agro-Joint i represjom poczynionym w latach 1937-1938 wobec pracowników tej organizacji, której głównym zadaniem było kadrowe, techniczne i finansowe wsparcie żydowskich osiedleńców.
Na dzień 1 stycznia 1937 roku – pisze w swojej, wspomnianej na wstępie) książce M. Micel - Agro-Joint obsługiwał 133 kołchozy na Ukrainie (w obwodach dniepropietrowskim i odeskim) oraz 85 kolektywnych gospodarstw na Krymie, w których ogółem zamieszkiwało 13250 rodzin. Zamierzano istotnie polepszyć komfort życia w koloniach. W 150 z nich przeprowadzono elektryfikację”. Wiosną 1937 r. uzgodniono już wstępnie z rządem sowieckim, iż przesiedlonych zostanie kolejnych 500 rodzin żydowskich z Polski. Kierownictwo Agro-Joint miało nadzieję, że z Polski i Niemiec przyjedzie młodzież, która będzie zdobywać wykształcenia w stworzonych tu szkołach zawodowo-technicznych. Wszakże pomyślna działalność Agro-Joint w dużym stopniu uzależniona była od zabezpieczenia kadrowego – wysokiej kwalifikacji dyrektorów, agronomów, wielu z których pracowało w tych strukturach zarządzania jeszcze na samym początku ich istnienia.
I właśnie taki, wyszlifowany czasem, pion kierowniczy stał się celem prześladowań organów sowieckich w latach Wielkiego Terroru. W swoich „Pamiętnikach” N. Chruszczow zwrócił uwagę na jeden z aspektów, który jak najbardziej odnosi się też do losu Agro-Joint-u pisząc: „Iluż fachowych przewodniczących kołchozów, hodowców, agronomów, zootechników, uczonych pozbawiono w tym czasie życia uznając ich za „polsko-niemieckich agentów”.
W książce Michała Micela analizie poddane są archiwalne sprawy karne represjonowanych, będących źródłem opisów ich martyrologii i przedstawione są działania lokalnych organów represji podczas masowych operacji.
Autor publikacji zadbał o materiał informacyjno-wspomagający - biografie i komentarze, imienne i geograficzne indeksy, a także unikatowe dowody fotograficzne zaczerpnięte z archiwów państwowych.
Antoni KOSOWSKI
М. Мицель. «Последняя глава»: Агро-Джойнт в годы Большого террора – К.: ДУХ І ЛІТЕРА, 2012. - 464 с
