Walka o sztandar turecki - epizod wojny polsko-tureckiej 1672-1676 (mal. Józef Brandt)
Rozejm andruszowski miał charakter wybitnie koniunkturalny, z punktu widzenia Rzeczypospolitej bardzo osłabionej wyniszczającymi wojnami z wrogami zewnętrznymi (wojna polsko-rosyjska, potop szwedzki…) i wewnętrznymi (powstanie Chmielnickiego, walki bratobójcze z kolaborantami, bunty chłopskie…).
Zawarty na trzynaście i pół roku rozejm andruszowski przeistoczył się – zgodnie z zamiarem, acz znacznie później niż zakładano - w tak zwany Pokój wieczysty*, który ustabilizował granice Rzeczypospolitej z Rosją na ponad 100 lat (do rozbioru w 1772 r.), a Ukrainę rozdzielił „po Dnieprze” na lewobrzeżną „rosyjską” i prawobrzeżną „polską”. Siłą rzeczy także Hetmanat (zwany też Hetmańszczyzną, a i Wojskiem Zaporoskim) rozpadł się na lewo- i prawobrzeżny; każdy z nich miał swojego hetmana. Nastał okres tak zwanej ruiny, kiedy to Ukrainie zabrakło – zdaniem ludu - wybitnych przywódców („Від Богдана до Івана не було гетьмана”), co nie znaczy, aby nie dokonać przeglądu hetmanów Prawobrzeża.
Pierwszym z nich był Paweł Tetera (właściwie Morzkowski). Nie znamy jego dat urodzin i śmierci – urodził się przypuszczalnie po roku 1610, zmarł po 1670. Pochodził z drobnej szlachty prawosławnej. Kształcił się w kijowskim Kolegium Mohylańskim, a wcześniej w Mińsku, gdzie poznał łacinę i sztukę przemawiania. Był dwukrotnie żonaty, drugi raz z córką Bohdana Chmielnickiego. Dzięki teściowi robił szybką karierę. Zaczynał jako pisarz pułku perejasławskiego, by wkrótce stać się jego dowódcą. Powierzane mu były misje dyplomatyczne, m.in. posłował w 1654 r. do Moskwy i był głównym gospodarzem spotkań do ugody perejasławskiej. Po śmierci Bohdana Chmielnickiego brał udział w pertraktacjach z Rzeczpospolitą, zakończonych umową hadziacką.
Petro Doroszenko w latach 1665-1676 był hetmanem Ukrainy Prawobrzeżnej
Jako pisarz generalny przy hetmanie Jerzym Chmielnickim był niejako pod ręką, by przejąć buławę i stać się w 1663 roku hetmanem Ukrainy Prawobrzeżnej. Prawdopodobnie za wkład w zawarcie z Rzeczpospolitą ugody hadziackiej został nagrodzony majątkiem ziemskim (Złotopol).
Jako hetman odpowiadał za osłonę pochodu wojsk polskich na terytorium Rosji. W 1665 r. bunt kozacki pozbawił go buławy. Udał się do Warszawy, gdzie „pocieszono” go nadaniem stanowiska stolnika połockiego. Przypuszczalnie dla wzmocnienia swojej pozycji przeszedł na katolicyzm, ale wskutek konfliktów i licznych procesów sądowych z kresowymi magnatami został skazany na banicję i infamię. Wyjechał do Mołdawii, a następnie do Turcji. Zmarł w Adrianopolu.
Następcą Pawła Tetery został samozwańczo pułkownik czehryński Stepan Opara, który w czerwcu 1665 roku z pomocą Tatarów pomagał obalać Teterę. Knując – zapewne z inspiracji carskiej i niezbyt udolnie - przeciwko Rzeczypospolitej i Chanatowi Krymskiemu, został już w sierpniu tegoż roku wydany przez Tatarów Polakom. Uwięziony został w Malborku i tam stracony w październiku 1665 roku.
Ukraina Naddnieprzańska
Po nieudaczniku z Czehrynia nastał czas postaci zgoła nietuzinkowej - Piotra Doroszenki (ur. 1627 – zm. 1698), od 1649 r. pisarza przy dowódcy artylerii kozackiej, uczestnika oblężenia Zbaraża (1649), wyprawy na Mołdawię (1650), bitew pod Beresteczkiem, Białą Cerkwią (1651) i Żwańcem (1653). Po śmierci Bohdana Chmielnickiego początkowo poparł on Iwana Wyhowskiego i nawet uczestniczył w walkach przeciwko siłom moskiewskim, ale wkrótce przeszedł na stronę Jerzego Chmielnickiego i przyczynił się do zdobycia przezeń buławy, za co został mianowany pułkownikiem czehryńskim.
Był współautorem drugiej ugody perejasławskiej, ale też ugody cudnowskiej, za co został w 1661 r. nobilitowany przez Sejm Rzeczypospolitej. Po ustąpieniu Pawła Tetery (i epizodzie ze Stepanem Oparą) Doroszenko został (także z pomocą tatarską) hetmanem Prawobrzeża. Początkowo pozostał lojalny wobec Rzeczypospolitej, pomagając w pacyfikacji Ukrainy prawobrzeżnej i usiłując opanować podległe Iwanowi Brzuchowieckiemu Lewobrzeże, jednak po pojawieniu się na Ukrainie większych sił polskich sprzymierzył się z Tatarami, przyczyniając się do klęski wojsk dowodzonych przez Sebastiana Machowskiego.
Po zawarciu układu andruszowskiego wysłał posłów do Stambułu z propozycją poddania się pod władzę Turcji. Mimo braku odpowiedzi, wspólnie z Tatarami uczestniczył w bitwie przeciwko wojskom Jana Sobieskiego pod Podhajcami (1667). Dążąc do zjednoczenia całej Ukrainy pod swą władzą i uniezależnienia jej od Rzeczypospolitej i Moskwy, w 1668 r. namówił hetmana Brzuchowieckiego do zerwania z Rosją, po czym wkroczył na Lewobrzeże i doprowadził do zamordowania go przez czerń, opanowując ziemie ukraińskie na obu brzegach Dniepru.
Wkrótce po powrocie na Prawobrzeże utracił władzę nad Zadnieprzem, które powróciło pod panowanie Moskwy. Jednocześnie musiał stawić czoła zbuntowanemu Michałowi Chanence, który w porozumieniu z Jerzym Chmielnickim usiłował pozbawić go władzy.
Dzięki pomocy tatarskiej pokonał obu przeciwników i na radzie kozackiej w Czehryniu w grudniu 1669 r. przeforsował poddanie się Kozaków Turcji. Po wyznaczeniu przez króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego Chanenki na stanowisko hetmana, w sierpniu 1671 r., wspólnie z Tatarami, przystąpił do otwartej wojny z Polską; poniósł klęski w starciu z siłami Sobieskiego pod Mohylowem, Bracławiem i Kalnikiem, pobił natomiast Stanisława Łużeckiego w bitwie pod Trościańcem. W 1672 r. przyłączył się do armii sułtana, uczestnicząc w zdobyciu Kamieńca Podolskiego i oblężeniu Lwowa. Na mocy polsko-tureckiego traktatu buczackiego** uzyskał potwierdzenie władzy nad Ukrainą Prawobrzeżną.
Hetman Paweł Tetera na współczesnym znaczku
W 1674 r. walczył przeciwko wkraczającym na Prawobrzeże wojskom kozacko-rosyjskim Grzegorza Romodanowskiego i Iwana Samojłowicza, jednocześnie starając się stłumić bunt w szeregach podległych mu Kozaków, niechętnych przymierzu z Turcją, którzy na radzie w Perejasławiu oddali buławę hetmańską Samojłowiczowi.
Doroszenko nie ustąpił bez walki, oblężony przez Rosjan w Czehryniu doczekał tureckiej odsieczy i wycofania się przeciwników za Dniepr. Zimą i wiosną 1675 r. walczył przeciw oddziałom Sobieskiego, starając się jednocześnie dojść do porozumienia z Rosją. Po ponownym wkroczeniu wojsk rosyjskich na Prawobrzeże i oblężeniu Czehrynia na początku 1676 r. zrezygnował z buławy i złożył przysięgę na wierność carowi.
W 1677 r. został wywieziony do Moskwy, a następnie przesiedlony do nadanej mu przez cara wsi Jaropołcze; w latach 1679-82 sprawował urząd wojewody wiatskiego. Zmarł w Jaropołczu 9 XI 1698 r.
*) Pokój wieczysty (Вечный мир), zawarty 6 maja 1686 r. w Moskwie, prawnie kończył rozpoczętą w 1654 r. wojnę polsko-rosyjską; utrwalał warunki rozejmu andruszowskiego; w imieniu Rzeczypospolitej podpisali go wojewoda poznański Krzysztof Grzymułtowski i kanclerz wielki litewski Marcjan Aleksander Ogiński. Postanowienia, zwane traktatem Grzymułtowskiego, zostały zaprzysiężone przez króla Jana III Sobieskiego w Kamienicy Królewskiej we Lwowie 21 XII 1686 r. w obecności poselstwa rosyjskiego. Ciekawostką jest to, że ratyfikowany został przez Rzeczpospolitą dopiero w 1764 roku przez Sejm konwokacyjny.
**) Traktat buczacki – podpisany 16 lub 18 października 1672 r. w Buczaczu układ pokojowy między Imperium Osmańskim a Rzeczpospolitą, który zakładał oddanie we władanie Turcji wschodnich ziem Rzeczypospolitej. Traktat ten jest nazywany często „haniebnym pokojem w Buczaczu”, na szczęście nie zrealizowanym.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
