Hetmanat w połowie XVIII w.
Po zwrocie Piotra Doroszenki ku tureckiemu zwierzchnictwu, hetmanem Ukrainy Prawobrzeżnej został obrany w roku 1669 Michał Chanenko (ur. ok. 1620, zm. ok. 1680), syn zaporoskiego Kozaka pochodzenia tatarskiego i polskiej szlachcianki. Chanenko od 1658 r. dowodził pułkiem humańskim. Uczestniczył w wyborze Iwana Wyhowskiego na hetmana. Podczas podpisywania ugody cudnowskiej w roku 1660 był zwolennikiem poddania Ukrainy Rzeczypospolitej, za co otrzymał polskie szlachectwo (nobilitowany w 1661 r.). Jednak po odzyskaniu władzy przez Doroszenkę przekazał insygnia hetmańskie hetmanowi Ukrainy Lewobrzeżnej Iwanowi Samojłowiczowi i do końca życia pozostał poddanym cara. Niedługo potem podobnie postąpił Piotr Doroszenko.
Hetman Ukrainy Lewobrzeżnej Iwan Samojłowicz
W skomplikowanej sytuacji dwóch Ukrain, gdy hetmana nie zawsze można było demokratycznie wybrać, zaistniała formuła powoływania hetmana - nakazywania. Hetmanem nakaźnym zostawała tymczasowo osoba spośród starszyzny kozackiej w razie śmierci lub trwałej niezdolności do sprawowania funkcji dotychczasowego hetmana. Hetmana nakaźnego wybierano również (najczęściej spośród pułkowników) w celu dowodzenia wojskiem kozackim w sytuacji, kiedy hetman z różnych powodów nie mógł tego czynić (na przykład w czasie rozmów dyplomatycznych).Wybór hetmana nakaźnego ogłaszano uniwersałem, a od lat 20. XVIII wieku na Ukrainie Lewobrzeżnej carskim ukazem. Takimi hetmanami na Prawobrzeżu byli Ostap Gogol i Samuel Samus.
Ostap Gogol (Hohoł) kozacki hetman nakaźny Ukrainy Prawobrzeżnej - Eustachy Janowski Herbu Jastrzębiec i Janina
Ostap Gogol (Hohoł), hetman nakaźny prawobrzeżny w latach 1676-77, pochodził ze szlacheckiego rodu z Wołynia; był praszczurem słynnego pisarza Mikołaja Gogola. W 1648 r. służył w polskim wojsku jako rotmistrz „pancernych Kozaków”; z nimi też przeszedł na stronę powstańców Bohdana Chmielnickiego, a po jego śmierci w 1657 r. starał się być lojalnym wobec kolejnych hetmanów i zwierzchnictw ponadkozackich; po ugodzie cudnowskiej w 1660 r. stanął po stronie Rzeczypospolitej, za co został nobilitowany. W 1664 r., gdy na Prawobrzeżu wybuchło powstanie przeciwko propolskiemu Pawłowi Teterze, pułkownik Gogol zrazu stanął po stronie powstańców, ale wkrótce odwrócił pozycję, aby ratować synów wziętych przez polskie wojska do niewoli i więzionych we Lwowie w charakterze zakładników. Po obraniu hetmanem Piotra Doroszenki, Ostap Gogol wraz ze swoim pułkiem wspierał jego poczynania. Stały się one dramatyczne dla pułkownika po oddaniu się Doroszenki pod zwierzchnictwo tureckie – w 1671 r., w starciu z polskimi wojskami hetmana koronnego Jana Sobieskiego pod Mogilewem, zginął jeden z jego synów. Sam pułkownik uciekł do Mołdawii, skąd wysłał Sobieskiemu już jako królowi Janowi III pismo z pokajaniem, za co został nagrodzony majątkiem ziemskim (wieś Olchowiec) i następnie uhonorowany buławą hetmańską. Dzierżył ją krótko, bo niebawem sułtan turecki – chwilowo silniejszy od króla polskiego - przywrócił ją Jerzemu Chmielnickiemu, o czym mowa była już wcześniej. Natomiast Ostap Gogol dokończył żywota w 1679 r. w swoim majątku pod Kijowem.
Hetman nakaźny Ukrainy Prawobrzeżnej Stefan Kunicki
Stefan Kunicki (ur. ok. 1640 – zm. ok.1684), nobilitowany w 1673 r. na wniosek hetmana Michała Chanenki szlachcic herbu Sas, do jakiego przyjął go Aleksander Kłodnicki – podstoli racławicki, dworzanin pokojowy i rotmistrz nadwornej chorągwi kozackiej. 24.VIII.1683 roku, miesiąc po tym, jak rada prawobrzeżnych Kozaków zwróciła się do polskiego króla o opiekę, Stefan Kunicki został wyznaczony przez króla Jana III Sobieskiego hetmanem nakaźnym prawobrzeżnego wojska zaporoskiego. Pod koniec tego samego roku Kunicki powiódł 5-tysięczne wojsko na wyprawę przez mołdawskie ziemie do budziackich i białogrodzkich stepów. Kozacy uwolnili prawie całe Prawobrzeże od Turków i zadali porażkę Tatarom, ale na początku 1684 roku sami zostali rozbici w Mołdawii. W odwrocie z wyprawy mołdawskiej Kunicki zostawił wojsko kozackie pod dowództwem Piotra Mohyły, sam zaś zbiegł. Po szczęśliwej obronie taboru atamanem obwołano Mohyłę, a Kunicki został zamordowany przez dawnych towarzyszy.
Hetman nakaźny Ukrainy Prawobrzeżnej Samuel Samus
Samuel Samus (Самійло Іванович Самусь) САМУСЬ Самійло Іванович (daty urodzenia oraz śmierci nieznane) pochodził z okolic Perejesławia; był pułkownikiem bohusławskim w latach 1688–1713, a hetmanem nakaźnym Ukrainy Prawobrzeżnej w latach 1692–1704. Brał udział, jako dowódca jednego z pułków, w powstaniu Kozaków przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1702-1704. Powstanie to zainicjował pułkownik Semen Palej w związku z decyzją polskiego Sejmu o likwidacji rejestrowego wojska kozackiego w 1699 roku. Do listopada 1702 roku powstanie ogarnęło województwo kijowskie i bracławskie oraz część Wołynia i Podola. Powstańcy kozaccy opanowali Białą Cerkiew, Berdyczów i Niemirów.
Chcąc zjednoczenia Ukrainy Prawobrzeżnej i Lewobrzeżnej, Samus opowiedział się za zwierzchnością hetmana Lewobrzeża Iwana Mazepy. Jednak kontratak przeważających sił polskich oraz brak pomocy ze strony Moskwy i Mazepy zmusił go do schronienia się w Bohusławiu. W styczniu 1704 roku Samus zrzekł się godności hetmana. Pomimo tego nadal pozostawał faktycznym dowódcą swoich wojsk i kontynuował walkę z Rzeczpospolitą na Prawobrzeżu. W 1711 roku podporządkował się, jak większość Kozaków, hetmanowi Filipowi Orlikowi. Po wystąpieniu Orlika przeciwko Rosji został w czasie walk wzięty, wraz z synem, do niewoli i najprawdopodobniej zesłany. Dalsze jego losy nie są znane.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
