Legendarny ukraiński wieszcz - prorok z czasów koliszczyzny Wernyhora. W interpretacji Jana Matejki jest to niesiony przez Kozaka i Ukrainkę starzec, będący w akcie wyjawiania proroctwa dotyczącego dalszych losów Polski - jej rozbiorów i odrodzeniu. Przepowiednie spisuje siedzący Nikodem Suchodolski, starosta korsuński. U stóp Wernyhory Matejko umieścił dwie symboliczne i sprzeczne ze sobą postacie – niewinne dziecko w białych szatach z będące uosobieniem ugody i dążenia do pojednania oraz ubranego na czarno mnicha prawosławnego, który oznacza konflikty i spory
Nieudana konfrontacja wojsk kozackich u boku Szwedów z Rosją w bitwie połtawskiej 8 VII 1709 r. stała się początkiem obumierania autonomii Hetmanatu Lewobrzeża, natomiast polsko-turecki traktat pokojowy z 22 IV 1714 r.* można przyjąć za datę wręcz likwidacji owej autonomii na Prawobrzeżu.
Na Lewobrzeżu, a ściślej w Ukrainie Słobodzkiej** i Siczy Zaporoskiej, wprowadzono obowiązek utrzymywania 8-11 carskich pułków, ograniczono handel tworząc listę „towarów zakazanych”, których wywożenie za granicę było zabronione, zaczęto powoli wprowadzać pańszczyznę.
Samorządność kozacką zwalczano na dwa sposoby – ograniczając uprawnienia instytucji samorządowych, a z drugiej strony dając ulgi dla uprzywilejowanych grup ludności (starszyzny kozackiej i bogatszego mieszczaństwa).
Maksym Żeleźniak (ukr. Максим Залізняк) kozak zaporoski, przywódca koliszczyzny
W 1715 r. wprowadzono prawo, na mocy którego hetman mógł zatwierdzać pułkowników kozackich po uprzednim uzyskaniu zgody carskiego rezydenta. Od lat 30. XVIII wieku pułkowników wyznaczały już władze rosyjskie, nie pytając hetmana o zdanie. Na mocy hetmańskiego uniwersału, w związku z ogólną biedą panującą wśród Kozaków, w 1735 r. podzielono ich na dwie grupy: wybornych (bogatszych, pełniących osobiście służbę wojskową) oraz podpomocników (biedniejszych, dostarczających wojsku żywność, konie, amunicję itp).
Od roku 1775 r. tytuł hetmana wojsk kozackich przysługiwał panującej rodzinie carskiej. Starszyzna kozacka została zrównana w prawach z dworiaństwem*** rosyjskim, a wolnych Kozaków zrównano z chłopami rosyjskimi (kriepostniki).
Książę Paweł Karol Sanguszko twórca potęgi rodu pochodzącego od Olgierda Giedyminowicza
Na przyłączonych do Rzeczypospolitej terenach Ukrainy Prawobrzeżnej reaktywowano „przedkozacki” podział administracyjny, czyli cztery województwa wprowadzane w miejsce księstw zawładniętych swego czasu przez Litwę, Polskę i następnie Rzeczpospolitą Obojga Narodów, tj. województwo bełskie (od 1462 r.), kijowskie (od 1471 r.), wołyńskie (po Unii Lubelskiej 1569 r.), czernihowskie (od 1635 r.), a także trzy inne: ruskie (utworzone w 1434 r. i złożone z Ziemi Lwowskiej, Przemyskiej, Halickiej, Sanockiej i Chełmskiej), podolskie (założone w połowie XV wieku na terenach dorzecza Bohu i lewobrzeżnego dorzecza Dniestru ze stolicą w Kamieńcu Podolskim) i bracławskie (utworzone po Unii Lubelskiej 1569 r. ze stolicą Bełz - dziś parotysięczna osada w obwodzie Winnickim).
Jak w rdzennej Polsce i Litwie, tak i na włączonych do Rzeczypospolitej tzw. terenach ukrainnych prym wiodła szlachta z magnaterią na czele.
Obok starych rodów kniaziowskich, jak Czartoryscy, Sanguszkowie, Czetwertyńscy, pojawili się Potoccy, Sieniawscy, Lubomirscy, Rzewuscy, Braniccy. Jako posiadacze wielkich majątków ziemskich organizowali oni osadnictwo na spustoszonych wojnami terenach. Osadników wabiono wieloletnimi zwolnieniami od feudalnych powinności i podatków. Wielu magnatów zaznaczyło pozytywnie swój udział w odbudowie i tworzeniu nowych skarbów kultury, jednak nie zadbano o zachowanie lokalnych odrębności – przeciwnie, preferowano proces polonizowania się ruskiej szlachty.
Modelka, prezenterka i aktorka Tamara Laura Czartoryska jest w 18. pokoleniu w potomkinią wielkiego księcia litewskiego Giedymina, od którego wywodzili się także m.in. władający w Polsce, na Litwie, w Czechach oraz na Węgrzech Jagiellonowie
Pogłębiało to antagonistyczne stosunki między nią a ludnością plebejską. Szczególnie na wsi, gdzie z powodów językowych chłopi nie mieli bezpośrednich kontaktów z właścicielami, tylko z niezbyt uczciwymi pośrednikami – dzierżawcami i poddzierżawcami.
Samowolne i niesprawiedliwe zwiększanie obciążeń chłopstwa prowadziło do licznych buntów i ucieczek, co z czasem doprowadziło do hajdamactwa****. Oprócz ekonomicznego tła, do wzajemnej wrogości przyczyniły się odrębności religijne spolonizowanej szlachty i ukraińskiego chłopstwa.
*) Polsko-turecki traktat pokojowy z 22 IV 1714 r. potwierdzał postanowienia pokoju karłowickiego (podpisanego nad Dunajem 26 I 1699 r., w mieście, które obecnie nazywa się Sremski Karlovci), jaki kończył wojnę pomiędzy państwami Ligi Świętej (Papiestwo, Republika Wenecka, Monarchia Habsburgów, Rzeczpospolita Obojga Narodów i Carstwo Rosyjskie) a Imperium Osmańskim i jego lennikami (głównie Chanatem Krymskim). Turcja zrzekała się w nim m.in. Ukrainy prawobrzeżnej i Podola z Kamieńcem Podolskim na rzecz Rzeczypospolitej.
**) Ukraina Słobodzka – teren obecnego obwodu Charkowskiego i części obwodów sumskiego, donieckiego i łuhańskiego, jak również przylegających do dzisiejszej Ukrainy części obwodów woroneskiego, kurskiego i biełgorodskiego w Federacji Rosyjskiej. Był to teren wyludniony z powodu tatarsko-mongolskich napadów, a następnie zasiedlany od lat 1670-ych w znacznej mierze przez Kozaków przemieszczających się tu z likwidowanych „pułków” (tak nazywanych wówczas jednostek administracyjnych Ukrainy Prawobrzeżnej). Przymiotnik w nazwie pochodzi od samych osadników, nazywających swoje osiedla słobodami od tego, że byli oni zwolnieni od pańszczyzny (słoboda = swoboda, wolność).
***) Dworianstwo – początkowo słudzy dworu Wielkiego Księstwa Moskiewskiego oraz dworów bojarskich, potem określenie na średnią szlachtę rosyjską.
****) Hajdamactwo – zbrojne, krwawe rebelie na terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku. Etymologia słowa: z tureckiego hajdmak – rabować, grabić, ścigać, pędzić. Hajdamacy wywodzili się ze zbiegłego chłopstwa, zubożałych mieszczan i Kozaków zaporoskich; działali w luźnych grupach trudniących się rozbojem i napadami, ale od zwykłych bandytów różniło ich to, że ucieleśniali społeczny protest ukraińskich chłopów przeciwko wyzyskowi panów. Hajdamackie czyny, niekiedy szlachetne, trafiały do literatury i sztuki – m.in. Taras Szewczenko poświęcił im poemat „Hajdamacy”(1841), a Juliusz Słowacki pisał o nich w „Śnie srebrnym Salomei”.
CDN
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
