Michał Fryderyk Czartoryski, kanclerz wielki litewski był przywódcą Familii
Stanisław August Poniatowski był człowiekiem bardzo wykształconym i nowoczesnym, pragnącym, pragnącym wespół z patriotyczną i postępową „Familią” (stronnictwem Czartoryskich) unowocześniać państwo oraz wzmacniać go poprzez reformę administracji i armii, ograniczenie absurdalnej wolności szlacheckiej (liberum veto) etc.
Katarzyna II była akurat przeciwna uzdrawianiu sąsiada, więc nakazała swojemu ambasadorowi, księciu Nikołajowi Repninowi, działania w kierunku zachowania starych przywilejów szlacheckich (anarchizujących państwo) i przywrócenia praw dysydenckich* (osłabiających Kościół katolicki).
Poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny Nikołaj Repnin, który wypełniając instrukcje petersburskie, doprowadził do zawiązania się w 1767 antykrólewskiej i katolickiej konfederacji radomskiej. W 1769 polecił oddziałom wojsk rosyjskich Piotra Kreczetnikowa otoczyć miejsca obrad sejmików, tak by wybrani zostali kandydaci wskazani przez Rosjan
Tak więc występował Repnin przed magnatami i szlachtą jako rzekomy obrońca ich wolności, dzięki czemu początkowo torpedowanie inicjatyw króla i Familii szło mu gładko. Jednak zawiązywanie pod „parasolem” wojsk rosyjskich konfederacji (w Słupsku, Toruniu, Wilnie i Radomiu) stało się w pewnym momencie nie do zaakceptowania - nadgorliwy ambasador rozkazał uwięzić czterech senatorów, a zastraszony sejm (zwany przez to Repninowskim, 1767-1768) uchwalił równe prawa dla dysydentów oraz prawa kardynalne**, których gwarantem została Rosja.
Szturm Oczkowa w wojnie rosyjsko-tureckiej (mal. Januar Suchodolski)
Sejm „Repninowski” był na tyle drastycznym nadużyciem, że „otworzył oczy” szlachcie i spowodował zawiązanie konfederacji barskiej przeciwko królowi i Rosji. Wykorzystała to Turcja, która 25 września 1768 r. wypowiedziała wojnę Rosji. Katarzyna II zaproponowała wówczas Stanisławowi Augustowi przystąpienie Rzeczypospolitej do wojny z Turcją i gotowa była oddać pod jego naczelne dowództwo również wojska rosyjskie. Nie wierząc w szczerość intencji tej nieźle już poznanej femme fatale, obie propozycje król Polski odrzucił.
Wojna rosyjsko-turecka zakończyła się w 1774 roku korzystnie dla Rosji, która powiększyła swe terytorium w rejonie Krymu, uzyskała szerszy dostęp do Morza Czarnego, prawo korzystania z przepływu swych statków i okrętów wojennych przez Bosfor i Dardanele; ponadto nastąpiło uniezależnienie Chanatu Krymskiego od Turcji etc.
Ziemie zabrane przez 3 mocarstwa w I rozbiorze Polski (1772 r.)
Podczas wojny Rosji z Turcją nie próżnował także król Fryderyk II Wielki – dla powiększenia terytorium Prus postanowił zająć leżące między Brandenburgią a Prusami Książęcymi polskie Prusy Królewskie.
W tym celu zaproponował rozbiór Rzeczypospolitej pomiędzy Prusy, Rosję i Austrię. Katarzyna II nie natychmiast podjęła decyzję – no bo co za interes uszczuplać już ustanowiony swój protektorat? Jednak uległa austriacko-pruskiemu naciskowi; w końcu płynęła w niej też germańska krew. Decyzja o rozbiorze Polski zapadła w Petersburgu potajemnie już w połowie 1771 r. Oficjalne podpisanie traktatów rozbiorowych nastąpiło w Petersburgu 5 sierpnia 1772 r.
Udział poszczególnych państw w całości ziem zagarniętych w I rozbiorze Polski
*) Dysydenci (także: różnowiercy, innowiercy), odstępcy od dogmatów Kościoła panującego na danym terenie. W Polsce XVI-XVIII w. chrześcijanie nie uznający wszystkich dogmatów Kościoła katolickiego, głównie luteranie, kalwini i arianie, nazwą tą obejmowano również prawosławnych. Przyznania swobód religijnych i równouprawnienia dla dysydentów domagał się szlachecki ruch egzekucji praw. Uchwałą sejmu konwokacyjnego 1573 (konfederacja warszawska) wprowadzono równouprawnienie między szlachtą dysydencką i katolicką. Jednak już od połowy XVII w. stopniowo ograniczano prawa polityczne i wyznaniowe dysydentów i dopiero sejm 1768 ponownie przyznał im równe prawa.
**) Prawa kardynalne – ustawy przeforsowane w latach 1767–1768 w Warszawie na sejmie zwanym „Repninowskim”. Obejmowały podstawowe zasady ustroju demokracji szlacheckiej, gwarantujące szlachcie: wolną elekcję, utrzymanie liberum veto na sejmach, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, nietykalność osobistą (neminem captivabimus), przywileje w sprawowaniu rządów oraz posiadania ziemi i władzy nad chłopstwem.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
