Gabriel Bonnot de Mably
Zorganizowani w konfederację barską polscy patrioci, świadomi nie tylko zagrożeń z zewnątrz, ale i mankamentów swojego państwa, jeszcze przed I rozbiorem nawiązali kontakt z francuskimi filozofami - Gabrielem Bonnot de Mably i Jean-Jacques’iem Rousseau - dla uzyskania wskazówek do zaprojektowania nowych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej. Swoje propozycje Mably przedstawiał w kilku elaboratach w latach 1770–1771, natomiast Rousseau zawarł w dziele „Considérations sur le gouvernement de Polotne”, ukończonym już w trakcie I rozbioru w 1772 r.
Zanim doszło do fundamentalnych działań w zakresie zmian ustrojowych, siły patriotyczne Rzeczypospolitej wprowadzały szereg reform, z których najważniejszą było utworzenie w roku 1773 Komisji Edukacji Narodowej – pierwszego w historii ministerstwa oświaty. W miastach i na wsiach otwierano nowe szkoły, drukowano ujednolicone podręczniki, kształcono nauczycieli, a biednych uczniów wspomagano finansowo. Ponadto:
- stworzono stałą armię,
- wprowadzono reformy ekonomiczne i handlowe,
- wspierano rozwój produkcji,
- chłopów pańszczyźnianych objęto ochroną przed samowolą szlachty,
- podjęto walkę z korupcją…
Jean-Jacques Rousseau
Można powiedzieć, że reformy dotykały wszystkiego, co ważne dla bezpieczeństwa i zamożności państwa oraz bytowania jego mieszkańców. Sejm 1776 roku polecił kanclerzowi wielkiemu koronnemu Andrzejowi Zamoyskiemu opracowanie projektu kodyfikacji nowego prawa sądowego. Kodyfikacja ta, znana później jako Kodeks Andrzeja Zamoyskiego, została ukończona do roku 1780. Zgodnie z nią wzmocnieniu miała ulec władza królewska, urzędnicy staliby się odpowiedzialni przed Sejmem, kler i jego finanse znalazłyby się pod kontrolą państwa, a bezrolna szlachta (tzw. gołota) zostałaby pozbawiona wielu prawnych przywilejów. Ów zawierający zręby reformy konstytucyjnej projekt nie został wszak, póki co przez Sejm przyjęty – zablokowały go siły konserwatywne i oportunistyczne względem rosyjskiego protektoratu.
Jednak wiele ważnych wydarzeń na świecie oraz mocne zaabsorbowanie sąsiadów Polski wojnami i rozwiązywanie wewnętrznych konfliktów, sprzyjały siłom reformatorskim Rzeczypospolitej. Największe możliwości reform otworzył Sejm Wielki, nazywany też Czteroletnim, bo obradujący 4 lata od 1788 do 1792 roku. 7 września 1789 r. Sejm wyłonił Deputację do Formy Rządu, kierowaną przez biskupa kamienieckiego Adama Stanisława Krasińskiego, do zadań której należało opracowanie projektu zmiany ustroju Rzeczypospolitej. 17 grudnia 1789 r. do Sejmu wniesiono zaaprobowany przez deputację tekst marszałka nadwornego litewskiego Ignacego Potockiego pt. Zasady do formy rządu. Projekt ten, sporządzony w duchu zaistniałych wtedy prądów republikańskich, zakładał podporządkowanie rządu Sejmowi, a Sejmu sejmikom, przy zachowaniu wybieralności wszystkich urzędników państwowych, od króla począwszy.
Głównym inicjatorem i architektem powstania Komisji Edukacji Narodowej był ksiądz Hugo Kołłątaj polski polityk, publicysta oświeceniowy, pisarz polityczny, katolicki prezbiter, kanonik, satyryk, poeta, geograf, historyk
W czerwcu i lipcu 1790 r. Ignacy Potocki opracował liczący 658 artykułów Projekt do formy rządów, złożony do Sejmu 2 sierpnia 1790 r., który stanowił szersze wyłożenie jego koncepcji republikańskich. Projekt ten, zakładający nikłą władzę monarchy, spotkał się ze sprzeciwem Stanisława Augusta, co nie oznaczało całkowitej utraty sympatii króla do Stronnictwa Patriotycznego*, w którym dopiero „ucierały” się koncepcje najlepszych dla Rzeczypospolitej ozdrowieńczych rozwiązań politycznych. Gdy Rzeczpospolita zwiększyła swe bezpieczeństwo dzięki zawartemu 29 III 1790 r. sojuszowi zaczepno-odpornemu z Prusami**, a także za sprawą skonfederowania*** od roku 1790 Sejmu, prym w Sejmie zaczęli wodzić reformatorzy z prawego (antyrosyjskiego) skrzydła owego Stronnictwa.
4 XII 1790 r. Ignacy Potocki w rozmowie ze Stanisławem Augustem ustalił, że król przejmie inicjatywę w pracach nad kształtem nowej konstytucji, a projekt ten - w tajemnicy przygotowany - zostanie przedstawiony do zatwierdzenia Sejmowi dopiero jako w całości gotowy. Władca podyktował główne założenia nowej ustawy zasadniczej swojemu sekretarzowi Scipione Piattoliemu, który na ich podstawie naszkicował kolejne dwie wersje przyszłej konstytucji. Po konsultacji tych tekstów z Ignacym Potockim, król podyktował swojemu współpracownikowi Aleksandrowi Linowskiemu projekt zatytułowany Reforma konstytucji, który z kolei konsultowany ze Stanisławem Małachowskim, Hugonem Kołłątajem i Ignacym Potockim legł u podstaw następnego projektu Prawa konstytucyjne, opatrzonego datą 25 marca 1791 r. Tekst ten, sporządzony przez Hugona Kołłątaja, był już bardzo bliski ostatecznemu kształtowi Konstytucji 3 maja.
W Krasnem, będącym siedzibą rodu Krasińskich, obchodzono trzechsetną rocznicę urodzin Adama Stanisława Krasińskiego, biskupa kamienieckiego, polityka, jednego z przywódców konfederacji barskiej
___________________________________
*) Stronnictwo Patriotyczne (obóz reform) - nieformalne ugrupowanie polityków, skupiające działaczy dążących do przeprowadzenia reform w czasie Sejmu Wielkiego (1788-1792). Główne postulaty Stronnictwa to: powiększenie armii do 100 tys. żołnierzy, zniesienie Rady Nieustającej, uniezależnienie od Imperium Rosyjskiego, zniesienie liberum veto i wolnej elekcji. Nazwa Stronnictwa wzorowana była na ugrupowaniu Patriotów w Holandii. Prawica Stronnictwa, reprezentowana przez Ignacego i Stanisława Kostkę Potockich oraz Adama Kazimierza Czartoryskiego, szukała oparcia w Królestwie Prus i występowała przeciw królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, dążąc do wzmocnienia władzy Sejmu. Lewica, skupiona wokół podkanclerzego koronnego księdza Hugona Kołłątaja, opowiadała się za reformami społecznymi i poszukiwała oparcia w mieszczaństwie. Centrum natomiast, reprezentowane przez marszałka Sejmu Stanisława Małachowskiego, dążyło do ugody z królem, co udało się w 1790 r. dzięki zmianie stanowiska przez Ignacego Potockiego.
**) Sojusz zaczepno-odporny - przymierze polsko-pruskie zawarte 29.III. 1790 r. w Warszawie pomiędzy Rzeczpospolitą a Prusami, w którym strony gwarantowały wzajemnie integralność terytorialną z zachowaniem klauzuli o możliwości dobrowolnego uregulowania tych kwestii w przyszłości (co miało umożliwić ewentualną cesję). Oba państwa obiecywały sobie przyjść z pomocą w obliczu zagrożenia lub ataku ze strony państw trzecich. Polska miała wystawić w takim wypadku korpus posiłkowy w sile 8000 kawalerii i 4000 piechoty, a Prusy 4000 kawalerii i 8000 piechoty. Prusy deklarowały Polsce pomoc w postaci misji dobrych usług w razie zagrożenia Rzeczypospolitej, co jawnie skierowane było przeciwko hipotetycznej interwencji rosyjskiej. Sojusz zawarto z inicjatywy Prus, które były przeciwne planowanemu przymierzu polsko-rosyjskiemu, jaki miał wojskowo pomóc Rosji w wojnie z Turcją. Już w fazie przygotowań sojuszu z Prusami opozycja sejmowa mogła liczyć na stałe wsparcie dyplomacji pruskiej w dziele niszczenia instrumentów rosyjskiego panowania nad Rzeczpospolitą. Dzięki temu wsparciu, wbrew protestom obozu Stanisława Augusta i ambasady rosyjskiej, 19.I.1789 r. Sejm rozwiązał Radę Nieustającą, czym formalnie zniósł rosyjski protektorat nad Rzeczpospolitą.
***) Sejm skonfederowany – Sejm zabezpieczony konfederacją przed zerwaniem obrad . Stosowanie od połowy XVII w. zasady liberum veto, pozwalającej nawet jednemu posłowi zerwać obrady sejmowe i unieważnić podjęte uchwały, zmotywowało patriotyczną część szlachty do szukania antidotum na ów paraliżujący władzę ustawodawczą absurdalny przywilej. W XVIII w. reformatorzy ustroju Rzeczypospolitej postanowili wykorzystać zasady wcześniej stosowane przez konfederacje (związki szlachty lub wojska zawierane w celu obrony własnych interesów) w sejmikach konfederackich, gdzie decydowała większość głosów - nie była wymagana jednomyślność. Na takiej też zasadzie zaistniał w 1788 r. Sejm Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zwany później Wielkim lub 4-letnim. Posłowie zawiązali wtedy dwie konfederacje: jedną dla Korony, drugą dla Wielkiego Księstwa Litewskiego. Każda z nich wybrała swojego marszałka, a Sejm obradował „pod węzłem konfederacji”. Wcześniej najsłynniejszymi Sejmami skonfederowanymi były Sejm Konwokacyjny 1764 r. i Repninowski 1767–1768.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
