Pierwszą i zwycięską bitwę polskiego powstania zbrojnego 1974 r. przeciwko zaborcom polskich ziem - powstania często zwanego insurekcją* kościuszkowską - stoczyli żołnierze Kościuszki już 4 kwietnia tegoż roku pod wsią Racławice – 12 km na wschód od miasteczka Miechów, leżącego na kierunku Kraków - Warszawa, na jaki poprowadził swe wojsko Naczelnik tuż po zaprzysiężeniu. Wprawdzie nie było to pełne zwycięstwo, bo nie zdołano rozbić całego rosyjskiego korpusu stacjonującego w Małopolsce, ale bardzo ważne dla kształtowania hartu Polaków w walce z agresorem. W starciu tym generał Kościuszko w pełni potwierdził swój nieprzeciętny talent wojskowego dowódcy.
Bitwie racławickiej poświęcono wiele monografii naukowych, literackich i artystycznych, między innymi słynne dzieło malarskie „Panorama Racławicka” Jana Styki (1858-1925) i Wojciecha Kossaka (1856-1942), stworzone dla uczczenia setnej rocznicy bitwy i zaprezentowane we Lwowie na Powszechnej Wystawie Krajowej w 1894 r. Gigantyczny obraz batalistyczny (15x114 m) wymagał specjalnej ekspozycji, dla której wybudowano w Parku Stryjskim odpowiedni budynek w kształcie rotundy. „Panorama Racławicka” od chwili otwarcia (5.VI.1894) była turystycznym magnesem Lwowa. Po II wojnie światowej zrolowane płótno „Panoramy” przetransportowano wraz ze zbiorami Instytutu „Ossolineum” do Wrocławia, gdzie długo w tej formie czekała na odpowiedni klimat polityczny. Kolejne społeczne komitety przez lata czyniły starania o konserwację i ekspozycję płótna, by dopiero po wstrząsie Sierpnia’1980 pokonać bariery i uruchomić proces reaktywowania ekspozycji. „Panoramę Racławicką” odsłonięto ponownie 14 VI 1985 r. Do dziś jest ona główną atrakcją współczesnego Wrocławia.
Wieść o pokonaniu Rosjan pod Racławicami szybko zaowocowała nowymi ogniskami powstania. I tak, niemal nazajutrz, bo 6 kwietnia do insurekcji przystąpiło województwo ruskie. Tu warto przypomnieć, że województwo to było wcześniej (od 1434 r.) jednostką administracyjną Korony Królestwa Polskiego, częścią prowincji małopolskiej obejmującą ziemie: chełmską, halicką, lwowską, przemyską i sanocką. Po I rozbiorze Polski ziemie te przypadły Austrii.
16 kwietnia 1794 r. w Szawlach na Żmudzi ogłoszono akt powstania Wielkiego Księstwa Litewskiego, a nazajutrz wybuchła insurekcja warszawska – zbuntowany żywioł ludzki pod wodzą Jana Kilińskiego** wypędził garnizon rosyjski ze stolicy, wdarł się do ambasady rosyjskiej i przejął dokumenty demaskujące Polaków kolaborujących z Rosją. Na stanowisko prezydenta stolicy został przywrócony Ignacy Stanisław Zakrzewski***. 19 kwietnia 1794 r. utworzona została w Warszawie Rada Zastępcza Tymczasowa jako zalążek późniejszego (od 10 V 1794) powstańczego rządu: Rady Najwyższej Narodowej.
23 kwietnia 1794 r. wybuchła insurekcja w Wilnie; powstanie pod wodzą generała Jakuba Jasińskiego odniosło sukces – ogłoszono Akt Powstania Narodu Litewskiego. W czasie wydarzeń wileńskich zginęło 3 Polaków i 20 Rosjan. Pojmano wielu rosyjskich jeńców, których zgromadzono w kościele św. Kazimierza w Wilnie. 24 kwietnia powstała Rada Najwyższa Rządowa Litewska, a następnego dnia osądzono i powieszono publicznie hetmana wielkiego litewskiego Szymona Kossakowskiego. 30 kwietnia do powstania przystąpiła szlachta sandomierska, co ogłosiła w Nowym Korczynie.
3 maja 1794 r. caryca Katarzyna II mianowała Nikołaja Repnina wodzem naczelnym wojsk rosyjskich wysłanych dla stłumienia powstania. 5 maja Kościuszko założył warowny obóz pod Połańcem. Naczelnik oczekiwał tam przybycia dywizji wielkopolskiej i wołyńskiej, którymi z woli żołnierzy dowodził ppłk Jan Grochowski (razem ok. 6600 żołnierzy). Po połączeniu z dywizjami Grochowskiego, Kościuszko planował rozbicie korpusu wojsk rosyjskich generała Fiodora Denisowa. Ten, z kolei, starał się nie dopuścić do połączenia wojsk polskich. 13 maja Rosjanie zaatakowali wojska Kościuszki pod Połańcem, ale zostali odparci.
9 maja 1794 r. w Warszawie powieszono publicznie zasądzonych na śmierć przez sąd kryminalny kilku przywódców Targowicy: biskupa inflanckiego Józefa Kazimierza Kossakowskiego, hetmana wielkiego koronnego Piotra Ożarowskiego, marszałka Rady Nieustającej Józefa Ankwicza i hetmana polnego litewskiego Józefa Zabiełłę. Tydzień później pomoc Katarzynie II w zdławieniu powstania zadeklarował król Prus Fryderyk Wilhelm II. W nocy 16/17 maja dywizje Jana Grochowskiego przekroczyły Wisłę pod Annopolem i ruszyły w kierunku Połańca. Denisow zdając sobie sprawę, że nie zapobiegnie połączeniu się wojsk polskich, wycofał się do Szczekocin, gdzie już zbierały się wojska pruskie pod dowództwem Fryderyka Wilhelma II. 19 maja Kościuszko wyruszył z Połańca w pościg za Denisowem. 6 czerwca pod Szczekocinami doszło do bitwy wojsk polskich z połączonymi siłami rosyjsko-pruskimi Fiodora Denisowa i Fryderyka Wilhelma II. Po zaciętych walkach Polacy zmuszeni zostali do odwrotu ku Warszawie, a Kościuszko został lekko ranny. Straty polskie były dotkliwe. Poległo 2000 żołnierzy. Zginęli w walce dwaj generałowie: Józef Wodzicki i Jan Grochowski; śmiertelnie ranny został Bartosz Głowacki – bohaterski kosynier, awansowany na chorążego za zdobycie działa w bitwie racławickiej.
8 czerwca 1794 r. rosyjski korpus gen. Wilhelma Derfeldena zwyciężył Polaków dowodzonych przez gen. Józefa Zajączka w bitwie pod Chełmem. Zajączek, ścigany przez korpus Derfeldena, wycofał się do Lublina, a stamtąd do Warszawy. 15 czerwca wojska pruskie zajęły Kraków, poddany przez dowodzącego obroną miasta Ignacego Wieniawskiego. 17 czerwca major Klemens Liberadzki rozpoczyna marsz na Wołyń w celu wywołania tam powstania. 26 czerwca dywizje Jakuba Jasińskiego i Jerzego Franciszka Grabowskiego staczają bitwę pod Sołami z korpusami Nikołaja Zubowa i Leontija Bennigsena. 27 czerwca do insurekcji przystąpili mieszkańcy Kurlandii. Tegoż dnia w stłumienie polskiego powstania angażuje się Austria.
*) Insurekcja – z łac. insurectio, powstanie, rebelia, rewolta, rokosz.
Jan Kiliński
**) Jan Kiliński (1760-1819) - mistrz szewski, w latach 1792-1793 radny Warszawy, członek Związku Rewolucyjnego. Po przyłączeniu się insurekcji warszawskiej do powstania kościuszkowskiego został jednym z jego pułkowników. Zorganizował 20 Regiment Pieszy Koronny, który bronił Warszawy przed oddziałami pruskimi. Pod koniec powstania (październik 1794) wysłany do Poznania, gdzie został pojmany przez Prusaków i wydany Rosjanom. Po wyjściu z więzienia w Twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu (3 XII 1796) zamieszkał w Wilnie, gdzie brał udział w konspiracji (tzw. spisek W. Ciecierskiego), za co został ponownie pojmany przez Rosjan i wywieziony w głąb Rosji. Po powrocie z niewoli (około roku 1798) prowadził warsztat szewski, nie angażując się w życie publiczne. Wyjątkiem było objęcie funkcji radnego Warszawy w okresie Księstwa Warszawskiego. Był 2-krotnie internowany: podczas okupacji austriackiej (1809) i rosyjskiej (1813). W Królestwie Polskim uzyskał emeryturę wojskową (pułkownikowską). Pisał pamiętniki (wydane pośmiertnie w 2 tomach – w latach: 1830 lub 1831 oraz 1899). Zmarł 28 stycznia roku 1819. Został pochowany pod kościołem na warszawskich Powązkach, lecz jego mogiła została zniszczona w czasie przebudowy kościoła.
Ignacy Wyssogota Zakrzewski
***) Ignacy Wyssogota Zakrzewski (1745-1802) – pierwszy prezydent Warszawy, wybrany po uchwaleniu Konstytucji 3 maja, ale wkrótce – 18 maja - zdymisjonowany przez Targowicę. Był członkiem sprzysiężenia przygotowującego wybuch powstania kościuszkowskiego. Po wypędzeniu Rosjan ze stolicy i przywrócenia mu prezydentury stanął na czele Rady Zastępczej Tymczasowej, a następnie wszedł do Rady Najwyższej Narodowej. Po upadku powstania został uwięziony w Petersburgu, uwolniony w 1796 r. Resztę życia spędził w swoim majątku w Żelechowie na Mazowszu.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
