Tomasz Antoni Wawrzecki
28 czerwca 1794 r. w Warszawie dokonano publicznej egzekucji pozostałych przywódców konfederacji targowickiej i ludzi posądzonych o zdradę – na szubienicach zawiśli: biskup wileński Ignacy Massalski, kasztelan przemyski Antoni Czetwertyński, poseł do Turcji Karol Boscamp-Lasopolski, szambelan Stefan Grabowski, instygator (dzis. prokurator) koronny Mateusz Roguski, szpieg rosyjski Marceli Piętka, adwokat Michał Wulfers, instygator sądów kryminalnych Józef Majewski.
30 czerwca na teren województw krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego wkroczył korpus wojsk austriackich; 7 lipca Austriacy zajęli Lublin.
10 lipca płk Walenty Kwaśniewski odparł atak na Kolno wojsk pruskich gen. Heinricha Günthera, oddział pruski gen. Friedricha Göcklinga rozbił nad jeziorem Rajgrodzkim powstańców Józefa Więckowskiego, dywizja gen. Stanisława Mokronowskiego starła się z Prusakami pod Błoniem, a dywizja gen. Józefa Zajączka walczyła tego dnia z wojskami rosyjskimi pod Gołkowem.
W okresie 13 VII – 6 IX 1794 trwało oblężenie Warszawy przez wojska rosyjskie i pruskie. Korpus rosyjski pod wodzą gen. Iwana Fersena blokował miasto od południa, natomiast Prusacy (w obecności króla Fryderyka Wilhelma II) atakowali od północy. Ci ostatni 27 VII zajęli Wolę bronioną przez gen. Józefa Zajączka.
Widok biblioteki Załuskich, Zygmunt Vogel
25 sierpnia po zaciętych walkach Prusacy zdobyli Szwedzkie Górki bronione przez księcia Józefa Poniatowskiego; tegoż dnia padł Wawrzyszew. 28 VIII załamało się silne natarcie pruskie na Olszynę powązkowską bronioną przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, wspartego przez Kościuszkę. Był to ostatni wielki szturm na pozycje polskie. W toku walk na przedpolach Warszawy wojsko pruskie stopniało do 18 tys. Straciło prawie połowę stanu wyjściowego. W nocy 5/6 września wojska pruskie i rosyjskie odstąpiły od Warszawy. Prusacy odeszli do Wielkopolski, a Rosjanie za Pilicę.
W dniach 19-20 VII 1794 korpus rosyjski gen. Bohdana Fiodorowicza Knorringa oblegał Wilno. Miasta bronił gen. Jerzy Franciszek Grabowski, dysponujący oddziałem liczącym zaledwie 350 żołnierzy regularnych i ok. 1000 mieszczan uzbrojonych w kosy i piki. Mimo wielkiej przewagi Rosjanom nie udało się zdobyć miasta. Zażarcie atakowano Ostrą Bramę, ale wieści o nadciąganiu polskiej odsieczy skłoniły napastników do wycofania się. Adam Mickiewicz poświęcił temu wydarzeniu następujące słowa w „Panu Tadeuszu”:
„Która stojąc na świętej Ostrej Bramy szczycie
Widziała, jak Dejow moskiewski jenerał,
Wchodząc z pułkiem kozaków już bramę otwierał
I jak jeden mieszczanin, zwany Czarnobacki,
Zabił Dejowa i zniósł cały pułk kozacki”.
Rzeź Pragi. Aleksander Orłowski
A oto kalendarium pozostałych zdarzeń insurekcji kościuszkowskiej:
- 2 VIII 1794 dywizja Karola Sierakowskiego odniosła zwycięstwo nad Rosjanami w bitwie pod Słonimem;
- 11 VIII zmarł prymas Michał Poniatowski;
- 12 VIII skapitulowało Wilno;
– 19-23 VIII Kościuszko powołał Sąd Kryminalny Wojskowy z gen. Józefem Zajączkiem jako prezesem;
- 21 VIII do insurekcji przystąpiła Wielkopolska;
- 6 IX Rosjanie i Prusacy zrezygnowali z oblegania Warszawy;
- 11 IX Sąd Kryminalny Wojskowy skazał biskupa chełmskiego Wojciecha Skarszewskiego na karę śmierci; dwa dni później Kościuszko zamienił ten wyrok na dożywotnie więzienie;
- 17 IX klęska dywizji Karola Sierakowskiego w bitwie pod Krupczycami z korpusem gen. Aleksandra Suworowa; korpus rosyjski uzyskał wolną drogę na Brześć;
- 18 IX Rada Najwyższa Narodowa postanowiła zamienić pospolite ruszenie włościan na pobór, wyznaczając pobór 1 rekruta z 10 dymów i jednego konia jezdnego z 50 dymów;
- 19 IX gen. A.Suworow pokonał K.Sierakowskiego w bitwie pod Terespolem; tegoż dnia Tadeusz Kościuszko walczył w Siedlcach;
- 25 IX gen. Jan Henryk Dąbrowski wkroczył do Gniezna, a 25.IX tenże generał pokonał Prusaków w bitwie pod Łabiszynem;
- 2 X gen. Jan Henryk Dąbrowski zdobył Bydgoszcz;
- 4 X rosyjski korpus gen. Iwana Fersena przeprawił się na prawy brzeg Wisły;
- 9-10 X dokonywano koncentracji wojsk powstańczych na Podzamczu;
- 10 X w bitwie pod Maciejowicami ranny Tadeusz Kościuszko dostał się do niewoli rosyjskiej; uwięziony w twierdzy pietropawłowskiej w Petersburgu;
- 12 X Rada Najwyższa Narodowa ogłosiła naczelnikiem postania Tomasza Wawrzeckiego*;
- 14 X gen. Jan Henryk Dąbrowski rozpoczął odwrót z Wielkopolski;
- 19 X Rada Najwyższa Narodowa powołała na wniosek naczelnika Tomasza Wawrzeckiego Radę Wojenną, na której czele stanął naczelnik;
- 22.X wycofujący się korpus gen. Dąbrowskiego sforsował Bzurę i zatrzymał się w Brochowie;
- 4 XI wojska gen. Aleksandra Suworowa i gen. Iwana Fersena ruszyły na Warszawę; po zdobyciu szturmem Pragi Rosjanie dokonali rzezi ludności; tegoż dnia wojska pruskie zajęły Ostrołękę;
- 5 XI skapitulowały wojska powstańcze broniące Warszawy;
- 8 XI naczelnik Tomasz Wawrzecki opuścił Warszawę; wojska austriackie zajęły Radom;
- 9 XI wojska rosyjskie uroczyście wkroczyły do Warszawy;
- 16 XI 1794 roku pod Radoszycami nastąpiło ostateczne rozwiązanie oddziałów powstańczych przez naczelnika Tomasza Wawrzeckiego i kapitulacja przed gen. Fiodorem Denisowem.
24.X.1795 r. Rosja, Prusy i Austria dokonały III rozbioru Polski. Szczególnie „subtelne” życzenie spopielenia Polski wyraziła caryca Katarzyna II w oświadczeniu wystosowanym do grabieżczych wspólników 22.VII.1794 roku: ”nadszedł czas, aby trzy dwory podjęły kroki nie tylko dla ugaszenia ostatniej iskry pożaru, który wybuchł w sąsiednim kraju, lecz także dla zapobieżenia, aby kiedykolwiek jeszcze z popiołów powstał nowy płomień”.
Wieszanie zdrajców. Jan Piotr Norblin
W ciągu 8 miesięcy powstania, strona polska zmobilizowała do walki około 150 tys. ludzi, z tego blisko 100 tys. do służby w oddziałach regularnych, 50 tys. służyło w milicji i pospolitym ruszeniu. W obozach i w powstańczych oddziałach liniowych przebywało 70 tys. ludzi. Na Syberię zesłano około 20 tys. powstańców. Generałowie rosyjscy w nagrodę za stłumienie powstania obdarzeni zostali majątkami ziemskimi w polskich ekonomiach (dobrach królewskich) lub zostały im nadane ziemie skonfiskowane uczestnikom insurekcji. Swoistym znakiem jakościowym Rosjan w agresji był rabunek liczącego 400 tysięcy tomów, 20 tysięcy rękopisów i 40 tysięcy rycin zbioru Biblioteki Załuskich**. Doznał on uszczuplenia (wtórnego rabunku!?) w czasie transportu do Petersburga - na miejsce dotarło tylko 260 tysięcy woluminów, 11 tysięcy rękopisów i 24 500 rycin.
Kościuszko pada ranny w bitwie pod Maciejowicam. Jan B. Plersch
*) Tomasz Antoni Wawrzecki herbu Rola (7.III. 1759 - 5.VIII.1816) – z nominacji Stanisława Augusta chorąży wielki litewski, zwolennik reform, aktywny poseł Sejmu Czteroletniego z powiatu brasławskiego, członek Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej i uczestnik wojny polsko-rosyjskiej 1792. Podczas powstania kościuszkowskiego fundator walki zbrojnej, organizator i dowódca na Żmudzi i w Kurlandii, radca i pełnomocnik Rady Najwyższej Narodowej, od 16 października 1794 generał lejtnant. Po klęsce pod Maciejowicami i pojmaniu Kościuszki został naczelnikiem insurekcji (mianowany decyzją Rady Najwyższej Narodowej z poręczenia H. Kołłątaja). Wraz z gen. Zajączkiem kierował działaniami wojskowymi w dalszej fazie powstania. Po ostatnich próbach oporu w Warszawie, rzezi Pragi i kapitulacji wycofał się z pozostałym wojskiem pod Radoszyce, gdzie 16 listopada ostatnie oddziały powstańcze uległy rozproszeniu.
**) Biblioteka Załuskich - od 1780 r. polska biblioteka narodowa, jedna z największych bibliotek świata drugiej połowy XVIII wieku, jedna z pierwszych w Europie (pierwsza w Polsce), starających się realizować zadania bibliotek narodowych poprzez gromadzenie, katalogowanie i udostępnianie możliwie pełnych zasobów narodowego piśmiennictwa. Fundatorami byli dwaj biskupi bracia Załuscy: Józef Andrzej (wielki bibliofil i bibliograf) i Andrzej Stanisław (wielki mecenas i organizator). Biblioteka została otwarta dla publiczności 8.VIII. 1747 w pałacu daniłowiczowskim. Wyrabowane z niej i wywiezione na rozkaz Katarzyny II do Petersburga zbiory stały się w roku 1814 zrębem Cesarskiej Biblioteki Publicznej (obecna nazwa Rosyjska Biblioteka Narodowa). Po wojnie polsko - bolszewickiej zbiory miały być zwrócone (na mocy traktatu ryskiego), co Rosjanie zrealizowali tylko częściowo w okresie 1921–1934. Odzyskane składniki zbioru d. Biblioteki Załuskich włączono do polskiej Biblioteki Narodowej. Tę z kolei próbowali zniszczyć Niemcy podczas rujnowania Warszawy w 1944 r., co częściowo im się udało.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
