Ziemie polskie po III rozbiorze
Już w czasie trwania insurekcji kościuszkowskiej, 11 lipca 1794 roku, poseł pruski w Petersburgu Leopold Heinrich von Goltz pisał w swym raporcie, że cała Rosja domaga się rozbioru Polski i wymazania imienia polskiego. Niecały rok po upadku insurekcji, 24 października 1795 roku, monarchowie Rosji, Prus i Austrii (a właściwie imperium Habsburgów) uzgodnili wzajemnie traktat, zgodnie z którym przeprowadzili ostatni, pełny, III rozbiór Rzeczypospolitej.
Rosji przypadły wszystkie ziemie na wschód od Niemna i Bugu (120 tys. km²). Na zabranych terenach utworzono gubernie: wołyńską ze stolicą w Izasławiu, grodzieńską, mińską oraz litewską z siedzibą w Wilnie. Powierzchniowo obszar zagrabiony przez Katarzynę II był największym zaborem.
Austria jako „pokrzywdzona” w II rozbiorze (nie brała w nim udziału), a także w ramach rekompensaty za straty w wojnie z rewolucyjną Francją (!?), zajęła Lubelszczyznę oraz resztę Małopolski z Krakowem, a także część Podlasia i Mazowsza. Otrzymała tereny najliczniej zaludnione.
Alegoria Polski umarłej. Włodzimierz Tetmajer, 1909
Prusom przydzielono część Mazowsza z Warszawą, Podlasia i Litwy. Ponadto Prusy zajęły ponad 23 tys km² województwa krakowskiego (m.in. teren dawniejszego księstwa siewierskiego), zwanego odtąd w Prusach Nowym Śląskiem (Neu Schlesien). Otrzymały tereny najbardziej rozwinięte gospodarczo, ponadto zamieszkane w miażdżącej większości przez Polaków, stanowiących w 1796 roku 40 % wszystkich mieszkańców Królestwa Prus.
26 stycznia 1797 r. w Petersburgu przedstawiciele Austrii, Prus i Rosji podpisali konwencję o ostatecznym zatwierdzeniu podziału, w artykule tajnym głoszącą: Gdy przez obydwa dwory cesarskie, jak również przez Jego Królewską Mość Króla Pruskiego, uznana została konieczność uchylenia wszystkiego, co może nasuwać wspomnienie istnienia Królestwa Polskiego, skoro uskutecznione zostało unicestwienie tego ciała politycznego, przeto wysokie strony, zawierające umowę, postanowiły i zobowiązują się odnośnie do trzech dworów, nie zamieszczać w tytule miana i nazwy łącznej Królestwa Polskiego, która zostanie odtąd na zawsze skasowana. Wszelako wolno im będzie używać tytułów częściowych, które należą się władzy różnych prowincji tegoż Królestwa, jakie przeszły pod ich panowanie.
W następstwie ostatecznego rozbioru byłej już w tym stanie rzeczy Rzeczypospolitej Polskiej, król Stanisław August Poniatowski opuścił Warszawę i w asyście dragonów rosyjskich udał się do Grodna, pod opiekę i nadzór namiestnika rosyjskiego, po czym abdykował 25 listopada na rzecz Rosji (25 XI 1797 r.). Z tej przyczyny Rosja stała się depozytariuszką de iure* korony polskiej. Miało to niebawem uniemożliwić cesarzowi Napoleonowi Bonaparte i przywrócić Królestwa Polskiego. Zdołał to uczynić dopiero w 1812 r. powołując Konfederację Generalną Królestwa Polskiego i wypowiadając wojnę Rosji. Stanisław August Poniatowski zmarł w Petersburgu 12 lutego 1798.
Na lata 1807-1815 zaistniała zależna od Cesarstwa Francuskiego namiastka niepodległego państwa polskiego - Księstwo Warszawskie. W 1815 roku, po kongresie wiedeńskim**, ostatecznie ustaliły się granice zaborów (z korektą w 1833 r.) aż na ponad 100 lat (do jesieni 1918 r.). Po utracie państwowości wielu Polaków, zwłaszcza wojskowych, wyemigrowało z kraju, głównie do Saksonii, Włoch i Francji. Wielu z nich związało swe losy z generałem (a późniejszym cesarzem) Napoleonem Bonaparte. Z jego przyzwolenia utworzone zostały w Lombardii w styczniu 1797 r. dwa Legiony Polskie pod dowództwem generałów Henryka Dąbrowskiego i Karola Kniaziewicza, przy czym w ich skład weszli głównie polscy jeńcy z armii austriackiej. Już w maju 1797 r. legiony polskie wzięły udział w walkach przeciwko wojskom austriackim o Rzym. Zaś w lipcu jeden z jej twórców, Józef Wybicki, napisał tekst pieśni „Mazurek Dąbrowskiego”, która stała się później polskim hymnem państwowym.
*) De iure (z łac., czyt. de jure) - według prawa. W języku prawniczym jest to stan zgodny z treścią norm prawnych. Często używane dla przeciwstawienia stanu de facto wobec rzeczywistości prawnej.
**) Kongres wiedeński – konferencja międzynarodowa przedstawicieli szesnastu państw europejskich, trwająca od września 1814 r. do 9 czerwca 1815 r. w Wiedniu, zwołana w celu rewizji zmian terytorialnych i ustrojowych spowodowanych wybuchem rewolucji francuskiej i wojnami napoleońskimi oraz wypracowania nowych zasad ładu kontynentalnego. Kongres wiedeński, ze względu na liczne bale, które mu towarzyszyły, nazywany był ironicznie tańczącym kongresem.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
