Napoleon pod Borodino (Wasilij Wierieszczagin)
Księstwo Warszawskie zostało administracyjnie zorganizowane na wzór pruski („odziedziczony” po zaborze pruskim; kraj podzielono na 6 departamentów i 60 powiatów), natomiast już kształt władz lokalnych według modelu francuskiego. Władze te znajdowały się pod ścisłą kontrolą francuskich rezydentów i dowódców wojskowych. Także przy Radzie Ministrów Księstwa funkcjonował rezydent, który formalnie pełnił funkcję łącznika dyplomatycznego między cesarzem Napoleonem a królem Fryderykiem Augustem I*, w rzeczywistości zaś przede wszystkim czuwał nad realizacją dyrektyw z Paryża.
Niewątpliwie pozytywnym zjawiskiem w nowopowstałym organizmie państwowym stało się wprowadzenie niezależnego w znacznym zakresie sądownictwa, z Sądem Apelacyjnym w Warszawie na czele. Zmiany polityczne również dodatnio wpłynęły na gospodarkę Księstwa –nastąpiło ożywienie związane z rozwojem handlu z Saksonią, Austrią, Rosją i Francją. Mimo przyhamowania eksportu zboża w związku z blokadą handlową wobec Anglii, wymiana międzynarodowa dawała istotny zysk, jaki był głównie przeznaczany na rozbudowę polskiej armii; utrzymywano także z niego wojska francuskie stacjonujące w Księstwie oraz polską Dywizję Księstwa Warszawskiego walczącą u boku armii francuskiej w Hiszpanii.
Wskutek ekspansywnej polityki Napoleona często zmieniała się konfiguracja międzynarodowego układu sił, zawiązywały się coraz to nowe koalicje, wybuchały wojny na różnych frontach. Między innymi doszło do wojny austriacko-francuskiej, której częścią była tzw. wojna austriacko-polska 1809. Wykorzystując moment militarnego osłabienia Księstwa Warszawskiego przez wysłanie stacjonujących w nim wojsk napoleońskich do Hiszpanii, Austria postanowiła rozbić pozostałe na miejscu siły polskie i przekazać zdobyte ziemie Prusom i Rosji dla pozyskania ich do wspólnej walki przeciwko Francji.
15 IV 1809 r. austriacki VII Korpus arcyksięcia Ferdynanda d’Este (32 tys. żołnierzy) wkroczył w granice Księg. twa Warszawskiego. Maszerującemu w kierunku Warszawy korpusowi zastąpił drogę książę Józef Poniatowski na czele dwukrotnie słabszych sił polskich. 19 IV rozegrała się nierozstrzygnięta bitwa pod Raszynem.
Po przejściu wojsk polskich na prawą stronę Wisły i oddaniu Austriakom nie przygotowanej do obrony Warszawy, J. Poniatowski przeniósł działania wojenne do Galicji. Opanował Lublin (11 V), Sandomierz (18 V), Zamość (20 V), Lwów (28 V).
Na zajętych terenach tworzono polską administrację i polskie oddziały wojskowe. Kolejne oddziały formowali także w samym Księstwie generałowie J.H. Dąbrowski i J. Zajączek. W tym stanie rzeczy arcyksiążę Ferdynand zdecydował się opuścić Warszawę i przerwać oblężenie Torunia, by przenieść działania pod Sandomierz. Niebawem Austriacy pokonali korpus generała J. Zajączka pod Jedlińskiem (11 VI), a wiążąc w walkach korpus J. Poniatowskiego zajęli Sandomierz i Lwów.
Kontrofensywa polska przeprowadzona w lipcu doprowadziła do wyzwolenia Kielc i Krakowa (15 VII). Walki przerwano po podpisaniu francusko-austriackiego pokoju w Schönbrunn (14 X 1809). W wyniku zwycięskiej (per saldo) kampanii, Księstwo Warszawskie powiększyło swoje terytorium o ziemie zabrane przez Austrię w III rozbiorze – ze 103 tys. do 155 tys. km², a liczba ludności zwiększyła się z 2,6 do 4,3 mln osób. Na przyłączonych terenach utworzono cztery departamenty (krakowski, lubelski, siedlecki, radomski) i 40 powiatów.
Bogaty w złoża soli rejon Wieliczki stał się autonomicznym okręgiem pod wspólną administracją Księstwa i Austrii. Część zaboru austriackiego, a mianowicie obwód tarnopolski, przekazany został Rosji, podobnie jak wcześniej obwód białostocki (część zaboru pruskiego) przy utworzeniu Księstwa Warszawskiego w 1807 r.
Na początku 1811 r. Rosja przerwała blokadę kontynentalną towarów angielskich, zamykając jednocześnie swoje granice dla handlu z Księstwem Warszawskim.
Zrujnowało to polski przemysł sukienniczy i spowodowało poważny kryzys gospodarczy. Zerwaniu uległ także sojusz francusko-rosyjski. W sytuacji, gdy nieunikniona stała się konfrontacja zbrojna z Rosją, Napoleon udzielił Księstwu pożyczki w wysokości miliona franków na pokrycie żołdu jego armii, a już w maju 1812 r. przygotowywał z ministrem skarbu Księstwa, Tadeuszem Matuszewiczem, ogłoszenie Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego. 26 maja Fryderyk August I przekazał swym ostatnim dekretem pełnię swojej władzy Radzie Ministrów Księstwa.
22 VI 1812 r. w Wiłkowiszkach Napoleon ogłosił w rozkazie dziennym rozpoczęcie drugiej wojny polskiej.
24 VI siły koalicji sforsowały Niemen, natomiast 26 VI zebrał się sejm Księstwa, na sesji którego 28 VI ogłoszono przywrócenie Królestwa Polskiego.
Napoleon nie zaakceptował tego dokumentu, twierdząc, że najpierw trzeba wygrać wojnę z Rosją. Przeciwko Rosji Napoleon wystawił wielką armię, którą zasiliło 100 tysięcy polskich żołnierzy. Przyporządkowano ich jednostkom francuskim, za wyjątkiem 35-tysięcznego Korpusu oddanego pod zwierzchnictwo generała księcia Józefa Poniatowskiego.
Po wyzwoleniu Wilna Napoleon powołał 1 lipca 1812 r. Komisję Rządu Tymczasowego Wielkiego Księstwa Litewskiego, której zadaniem była tymczasowa administracja na ziemiach litewsko-białoruskich zajętych przez wojska napoleońskie.
Polacy walczyli w bitwach o Smoleńsk i pod Borodino, pierwsi wkroczyli do Moskwy; poległo ¾ stanu osobowego. Rząd Księstwa Warszawskiego w obliczu klęski Napoleona i obwiniając go za śmierć 75 tysięcy Polaków, podjął rozpoczęte jeszcze w Tylży paktowanie z carem Aleksandrem I w sprawie odbudowy państwa polskiego.
Książę Józef Poniatowski pozostał jednak wierny cesarzowi i wycofał się z resztą wojska polskiego do Saksonii, będącej aliantem Francji. 17 X 1813 r. J. Poniatowski został mianowany marszałkiem Francji, dowodził polskim korpusem w Bitwie Narodów pod Lipskiem 18 X 1813 r. i ranny utonął w Elsterze podczas osłaniania odwrotu armii Napoleona.
Po klęsce Napoleona w 1812 r. w Rosji, do Księstwa Warszawskiego wkroczyły wojska rosyjskie, kładąc praktycznie kres jego istnieniu. 18 III 1813 r. Aleksander I powołał pięcioosobową radę Najwyższą Tymczasową Księstwa Warszawskiego z prezesem Wasylem Łanskojem, której zadaniem było ściągnięcie z Księstwa wysokiej kontrybucji na potrzeby armii rosyjskiej. W latach 1813-1814 Rosjanie pozyskali tą drogą 258 milionów złotych.
Prawnie Księstwo przestało istnieć w 1815 r. wskutek decyzji Kongresu Wiedeńskiego, na którym z inicjatywy Anglii stanęła sprawa utrzymania samodzielnego Królestwa Polskiego.
Odmienne plany, wchłonięcia Księstwa przez Rosję, miały Austria i Prusy. Do kompromisu doszło w 1814 r. przed powrotem Napoleona z Elby. Otóż 3 maja 1815 r. Rosja podpisała z Prusami i z Austrią konwencje bilateralne o podziale Księstwa Warszawskiego i trójstronną konwencję o utworzeniu państwa Wolne Miasto Kraków.
W wyniku likwidacji i podziału Księstwa Warszawskiego, Austrii przypadł okręg Wieliczki, Prusom zachodnia część księstwa (Wielkie Księstwo Poznańskie i ziemia chełmińska), Rosji zaś środkowa i wschodnia część księstwa jako Królestwo Polskie w unii personalnej z Rosją, w związku z czym car Aleksander I otrzymał tytuł króla polskiego.
*) Fryderyk August I - wnuk Augusta III Sasa, podczas wojny francusko-pruskiej w 1806 r. początkowo sojusznik pruski, po bitwie pod Jeną-Auerstedt przeszedł na stronę Napoleona. 11 grudnia 1806 r. w Poznaniu podpisał traktat pokojowy z Francją i uzyskał tytuł króla Saksonii. Jako monarcha od 1807 r. Księstwa Warszawskiego, pozytywnie zapisał się w historii Polski – m.in. negocjował uwolnienie księstwa od spłaty olbrzymich wierzytelności przejętych przez Francję po cesji Prus (tzw. sumy bajońskie), popierał plan odbudowy niepodległego Królestwa Polski, czego wyrazem było m.in. jego przystąpienie w 1812 do Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego. W 1813 r. próbował rokować z Austrią warunki opuszczenia Napoleona. Po bitwie pod Lipskiem (16-19 października 1813 r.) znalazł się w niewoli pruskiej. W wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego z 1815 r. musiał zrzec się tytułu księcia warszawskiego.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
