Obrady kongresu wiedeńskiego - grawiura kolorowana z epoki
Powstałe w 1815 roku Królestwo Polskie było i jest do dziś przez Polaków nazywane Kongresówką (ew. Królestwem Kongresowym), by nie ulec złudzeniu, że ów pokrętnie spreparowany dar Kongresu Wiedeńskiego dla Rosji ma cokolwiek wspólnego z niepodległym, dumnym i mocarnym kiedyś królestwem Polski.
No więc Kongresówka dlatego, że chodzi o kadłubowe państewko powołane przez Kongres Wiedeński – konferencję przedstawicieli szesnastu państw europejskich, odbytą w Wiedniu w okresie IX 1814 – 9 VI 1815, a zwołaną w celu rewizji zmian terytorialnych i ustrojowych spowodowanych rewolucją francuską i wojnami napoleońskimi oraz wypracowania nowych zasad ładu kontynentalnego.
Tak zwane Królestwo Polskie zostało pomyślane jako monarchia konstytucyjna pozostająca w unii personalnej z Rosją – każdy kolejny cesarz Rosji miał być królem polskim na mocy wiążącej go konstytucji. Do rozległych kompetencji monarchy należały: polityka zagraniczna, wyłączna inicjatywa ustawodawcza, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi, mianowanie wyższych urzędników, prawo weta wobec uchwał Sejmu itp. W jego imieniu działał obecny stale w Królestwie namiestnik. Pierwszym został Wasyl Łanskoj – generał „zasłużony” m.in. w tłumieniu insurekcji kościuszkowskiej.
Jerzy Beniamin Flatt - założyciel pierwszej polskiej uczelni rolniczej
W latach 1815-1832 Kongresówka posiadała własną konstytucję, sejm, armię, szkolnictwo i monetę. Językiem urzędowym był język polski.
26 lutego 1832 r., w wyniku przegranego przez Polaków antyrosyjskiego Powstania Listopadowego, car Rosji (i zarazem „król Polski”) Mikołaj I Romanow zniósł konstytucję Królestwa zastępując ją Statutem Organicznym, który likwidował sejm i samodzielną armię, znosił unię międzypaństwową i włączał Królestwo do cesarstwa na zasadzie autonomii administracyjnej.
Autonomia była stopniowo ograniczana aż do jej ostatecznej likwidacji w 1874 r.; od wtedy Rosjanie poczęli Królestwo Polskie nazywać potocznie Krajem Przywiślańskim. Zanim jednak do tego doszło, Kongresówka miała sporo chwalebnych osiągnięć własnego autorstwa.
Konstytucja Królestwa Polskiego (wprowadzona 27 XI 2015 r. tzw. konstytucja oktrojowana – narzucona z zewnątrz), opracowana pod kierunkiem księcia Adama Czartoryskiego, była kompilacją konstytucji Księstwa Warszawskiego i Konstytucji 3 maja. Wprawdzie utrzymywała ona uprzywilejowaną pozycję szlachty w administrowaniu krajem i jego gospodarce, ale przy tym gwarantowała wszystkim obywatelom poszanowanie prywatnej własności oraz wolność słowa i druku, wolność osobistą, wyznania i wiary. Na mocy konstytucji Królestwo Polskie miało zagwarantowane: własne terytorium, władze, system monetarny i oświatowy. Była więc owa konstytucja dość liberalna jak na tamte czasy, co nie znaczy, że zawsze przestrzegana szczególnie przez Rosjan.
Królestwo Kongresowe w 1815 roku liczyło 128,5 tys. km² i 3,2 mln ludności. Główną grupę etniczną (ok. ¾) stanowili Polacy, najliczniejszą mniejszością byli Żydzi (kilkanaście %), a następnie Niemcy, Ukraińcy, Litwini i Rosjanie (po kilka %) oraz Białorusini i inni (poniżej 1 %).
W początkowych 15 latach Kongresówka dobrze się rozwijała gospodarczo. Powstawały nowe gałęzie przemysłu – metalurgiczny, górniczy, włókienniczy. Przemysł metalurgiczny to głównie hutnictwo żelaza i cynku (Dąbrowa Górnicza i Starachowice), górnictwo to wydobycie węgla, cynku i miedzi (Zagłębie Dąbrowskie), a włókiennictwo pokazało się w postaci licznych manufaktur sukienniczych i bawełnianych w Łodzi oraz setek warsztatów sukienniczych w Kaliszu, Sieradzu i Warszawie (kalisko-mazowiecki okręg przemysłowy).
Rozwój tej dziedziny produkcji był możliwy głównie dzięki eksportowi na rynki rosyjskie, czemu sprzyjały niskie, preferencyjne cła na granicy z Rosją. Eksport zwiększył się w Królestwie trzykrotnie, a niektóre polskie wyroby zdobyły uznanie na rynkach światowych. Ojcem owej industrializacji Królestwa Polskiego był książę Ksawery Drucki-Lubecki, minister skarbu.
W początkowych 15 latach Królestwo znakomicie rozwijało się gospodarczo. Stanowiło niecały 1% terytorium Cesarstwa Rosyjskiego, a jego udział w gospodarce imperium wynosił aż 25%. Jego swoistą wizytówką stał się zespół budynków rządowych wzniesiony przy Placu Bankowym w Warszawie
Intensywny rozwój gospodarczy Kongresówki powodował jego przyspieszoną urbanizację - rozwijały się miasta istniejące i powstawały nowe. Także znacznie rozwinęły się inwestycje komunikacyjne, obejmujące budowę sieci bitych dróg, uspławnienie rzek, rozpoczęto budowę Kanału Augustowskiego.
Gorzej przedstawiał się rozwój produkcji rolniczej, głównie na skutek utrzymywania feudalnych struktur i pańszczyźnianych zależności na wsi. Rządząca szlachta nie zamierzała przeprowadzać uwłaszczenia, jakiego dokonano na zachodzie Europy z korzyścią dla koniunktury rolnej.
Godny pochwały natomiast był rozwój oświaty - znacznie rozbudowane zostało szkolnictwo elementarne i zawodowe, a także wyższe. W 1816 r. utworzono Uniwersytet Warszawski, a w 1820 Instytut Politechniczny w Warszawie. W 1816 r. założono w Marymoncie k/Warszawy Instytut Agronomiczny, pierwszą w Polsce i jedną z pierwszych w Europie wyższą szkołę rolniczą; organizatorem i pierwszym dyrektorem Instytutu był Jerzy Beniamin Flatt*. Poza granicami Królestwa, ale we współpracy z jego ośrodkami naukowymi, prężnie działał Uniwersytet w Wilnie i Liceum Krzemienieckie. Istotną rolę w tym dziele pełnił Kurator Okręgu Wileńskiego - książę Adam Czartoryski.
Jedna z licznych manufaktur sukienniczych i bawełnianych w Łodzi
Piękną kartę w historii polskiej nauki i kultury zapisało Towarzystwo Przyjaciół Nauk (także inne nazwy, m.in. Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk), zrzeszające badaczy różnych specjalności i zbierające się w okresie od listopada 1800 do kwietnia 1832 r. w Warszawie. TPN dysponowało utylitarnym programem działalności, wydawało w formie rocznika pierwsze polskie czasopismo naukowe, w którym zamieszczane były wyniki własnych prac badawczych. Publikacje Towarzystwa były drukowane w Rocznikach Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk (tomy I-XXI za lata 1802–1830) i w Pamiętniku Warszawskim, które kilka lat po ostatnim rozbiorze ukazywały się po polsku.
Stowarzyszenie dbało o zachowanie ojczystego języka, literatury i tradycji narodowych. Skupiało ono także przedstawicieli świata artystycznego oraz polskich lóż wolnomularskich (na przemian to odradzających się, to zamykanych przez carat). Poza działalnością naukową TPN zajmowało się m.in. gromadzeniem zbiorów muzealnych, organizowaniem rocznic i popularyzacją wiedzy. Głównym inicjatorem powstania związku uczonych był Stanisław Staszic – wieloletni prezes TPN (1808-1825).
*) Jerzy Beniamin Flatt (1768- 1860) – agronom, działacz oświatowy. Na polecenie Stanisława Staszica zajął się rozwojem szkolnictwa rolniczego w kraju. Poznawał w tym celu nowoczesne rolnictwo w Szwajcarii i Niemczech. Autor artykułów i dzieł, redaktor pisma naukowego „Ceres”. Jako twórca Instytutu Agronomicznego jest też uznawany za twórcę-założyciela obecnej Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (SGGW) w Warszawie.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
