Tadeusz Czacki
W poprzednim odcinku wspomniane zostało Liceum Krzemienieckie – wielce chwalebne dzieło polskich inicjatyw patriotycznych pod obcym panowaniem; należy o nim powiedzieć nieco więcej.
Liceum Krzemienieckie, zwane także Liceum Wołyńskim, a niekiedy - dla podkreślenia niezwykłości tej szkoły - Atenami Wołyńskimi, założył w 1805 r. ówczesny wizytator placówek oświatowych guberni wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej - Tadeusz Czacki*, przy udziale Hugona Kołłątaja**. Umieszczono je w budynkach zespołu pałacowego książąt Wiśniowieckich, gdzie onegdaj zlokalizowane było kolegium jezuickie; po likwidacji zakonu obiekt przejęła Komisja Edukacji Narodowej. Szkoła miała pełnić funkcję ośrodka edukacyjnego i kulturalnego dla południowo-wschodnich Kresów byłej Rzeczypospolitej, oferując wykształcenie od elementarnego poprzez średnie, zawodowe, aż do półwyższego.
Jej otwarcie nastąpiło 7 października 1805 roku, a pierwszym dyrektorem placówki (do początku grudnia 1810) został Józef Czech. Pierwotnie szkoła nosiła nazwę Gimnazjum Wołyńskiego, ale od roku 1819, gdy ranga placówki wzrosła, jej nazwę zmieniono na Liceum Krzemienieckie; liceum, jako ówcześnie szkoła półwyższa, mogło nadawać niższe tytuły naukowe.
Hugo Stumberg Kołłątaj
Realizowano w nim bardzo ambitny program edukacyjno-wychowawczy, oparty o założenia autorstwa Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a mający na celu wszechstronny rozwój intelektualny, moralny, kulturalny i obywatelski uczniów. Nauka w Liceum trwała 10 lat i była dwustopniowa: cztery roczne „klasy” i trzy dwuletnie „kursy”.
Program czterech pierwszych lat obejmował naukę języka polskiego, rosyjskiego, francuskiego, łaciny, religii, geografii, arytmetyki i podstaw geometrii. Po czterech latach naukę kontynuowano w klasach licealnych, w których wykład odbywał się metodą uniwersytecką.
Do wcześniejszych przedmiotów na pierwszym kursie podczas pierwszego roku nauki dodawano rozszerzoną geometrię, trygonometrię płaską, a na drugim roku algebrę, logikę, naukę wymowy i historię starożytną.
Liceum Krzemienieckie
Na kursie drugim do dotychczasowych przedmiotów dochodziła fizyka, matematyka wyższa, rachunek integralny, ekonomia polityczna. Podczas trzeciego kursu do programu nauczania dodawano chemię, historię naturalną, botanikę, prawo krajowe. Wykłady obejmowały także historię literatury greckiej, łacińskiej, polskiej, francuskiej oraz poezję. Przedmiotami dodatkowymi, do wyboru przez uczniów, były: języki grecki i angielski, bibliologia, rysunek, mechanika teoretyczna i praktyczna, architektura, gimnastyka. Ponadto uczono fechtunku, muzyki, śpiewu, tańca, jazdy konnej.
Liceum szczyciło się własną drukarnią oraz bogatą biblioteką opartą na księgozbiorze Stanisława Augusta Poniatowskiego. W roku 1825 biblioteka ta liczyła blisko 31 000 ksiąg (bez dubletów), w czym szczególna zasługa Tadeusza Czackiego.
Wykładowcami w Liceum Krzemienieckim byli wybitni intelektualiści, między innymi pisarz Józef Korzeniowski, historyk i polityk Joachim Lelewel, znawca prawa rzymskiego, polskiego i litewskiego Aleksander Mickiewicz (brat Adama Mickiewicza), literaturoznawca i dramatopisarz Euzebiusz Słowacki (ojciec Juliusza Słowackiego) i wielu innych.
Maurycy Goławski
Wśród absolwentów znalazły się też wyjątkowe osobowości, jak: Juliusz Słowacki – wybitny poeta wieszcz, Józef Antoni Beaupré – lekarz i przyjaciel Juliusza Słowackiego, Maurycy Gosławski - poeta, uczestnik kampanii tureckiej, powstaniec listopadowy, Mark Kac – polski i amerykański matematyk, Konstanty Malczewski – polski wojskowy, meksykański generał, etc.
Po upadku powstania listopadowego*** Liceum Krzemienieckie zostało zamknięte przez władze carskie. Część kadry oraz większość majątku szkoły wchłonął tworzący się wówczas Uniwersytet Kijowski, natomiast bibliotekę - ówcześnie jeden z największych i najwartościowszych księgozbiorów polskich - oraz unikalną i bezcenną galerię Stanisława Augusta Poniatowskiego zrabowano i także umieszczone w Kijowie.
Józef Antoni Beaupre
Biblioteka ta stała się początkowym zasobem Narodowej Biblioteki Ukraińskiej w Kijowie. W 1836 r. w budynku policealnym ulokowano prawosławne seminarium duchowne.
Liceum Krzemienieckie wznowiło działalność po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Po 90 latach przerwy, na mocy dekretu marszałka Józefa Piłsudskiego, reaktywowano liceum jako zespół szkół. Naukę prowadzono do wybuchu II wojny światowej.
W dniach 28-30 lipca 1941 r. komando SS rozstrzelało ok. 30 osób pod Górą Krzyżową w Krzemieńcu. Byli to głównie nauczyciele słynnego Liceum, wyselekcjonowani spośród polskich inteligentów zaaresztowanych przez hitlerowców i ukraińską milicję według list proskrypcyjnych spisanych przez ukraińskich nazistów. Zbrodnie według tej samej „technologii” powtórzono na profesorach Lwowa i nauczycielach Stanisławowa.
Pamięć o Liceum Krzemienieckim i jego szlachetne cechy kultywuje dziś warszawskie XXVII Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Czackiego.
_______________________________
*) Tadeusz Czacki (herbu Świnka) urodził się 28 VIII 1765 r. w Porycku na Wołyniu. Był działaczem oświatowym i gospodarczym, pedagogiem, historykiem, ekonomistą, bibliofilem, numizmatykiem, członkiem Komisji Edukacji Narodowej, współtwórcą Konstytucji 3 Maja, współzałożycielem warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, założycielem Biblioteki Poryckiej. W latach 1786-1792 pełnił funkcję starosty Nowogrodu Siewierskiego nad Desną. Zmarł 8 II 1813 r. w Dubnie na Wołyniu.
**) Hugo Stumberg Kołłątaj (herbu Kotwica) urodził się 1 IV 1750 r. w Dederkałach Wielkich na Wołyniu. Był osobą duchowną (katolicki prezbiter, kanonik) i jednocześnie wybitnym polskim politykiem, a także pisarzem i naukowcem (geografia, historia), publicystą oświeceniowym i poetą. W latach 1783-1786 był rektorem Szkoły Głównej Koronnej, od 1786 referendarzem wielkim litewskim, od 1791 podkanclerzem koronnym, a w 1794 radcą wydziału skarbu Rady Najwyższej Narodowej. Jako jeden z najaktywniejszych działaczy stronnictwa patriotycznego uczestniczył w tworzeniu Konstytucji 3 maja. Zmarł 28 II 1812 r. w Warszawie.
***) Powstanie listopadowe - polskie powstanie narodowe przeciw Rosji, które wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku, a zakończyło się 21 października 1831 roku. Zasięgiem swoim objęło Królestwo Polskie i część ziem zabranych (Litwę, Żmudź i Wołyń).
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
