Ziemie polskie po kongresie wiedeńskim w 1815 roku
Stworzone postanowieniem kongresu wiedeńskiego Królestwo Polskie miało funkcjonować według dość liberalnej konstytucji z 1815 roku. Oczywiście naiwnością byłoby oczekiwać od rosyjskiego zwierzchnictwa czegokolwiek, co krępowałoby Petersburg w polityce tradycyjnego już zamordyzmu wobec podbitego narodu.
W 1819 r. car Aleksander I zniósł wolność prasy i wprowadził cenzurę prewencyjną. W roku 1821 zawiesił wolność zgromadzeń i zakazał działalności masonerii. W 1823 Rosjanie rozbili sieć tajnych stowarzyszeń na ziemiach zabranych poza Kongresówką; między innymi rozpoczęły się prześladowania filomatów i filaretów w Wilnie. W 1825 r. car zabronił jawności obrad sejmowych, a w 1827 aresztowano członków Towarzystwa Patriotycznego za wystąpienia przeciw gwałceniu konstytucji.
Buta i cynizm Petersburga były szczególnie obrzydliwe i kompromitujące cara w kontekście postanowień aktu końcowego kongresu wiedeńskiego, zobowiązujących go do poszerzenia Królestwa Polskiego o ziemie zabierane Rzeczypospolitej od 1772 r. Nie znoszący upodlenia Polacy, upokarzani w sytuacji, gdy w zachodniej Europie dokonywały się zwycięskie rewolucje wymierzone przeciwko systemowi Świętego Przymierza*, znów poczęli się organizować do walki o wolność.
Podział administracyjny Królestwa Kongresowego w 1830 roku
W 1828 r., w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty, zawiązało się sprzysiężenie przeciwko wojskowemu gubernatorowi Królestwa Polskiego, wielkiemu księciu Konstantemu - znienawidzonemu za wprowadzenie wyjątkowo opresyjnego systemu policyjnego w państwie oraz sadyzm i nikczemność w armii. 23 listopada 1830 r. członkowie sprzysiężenia zostali ostrzeżeni o ich dekonspiracji i przygotowanych aresztowaniach, co zdecydowało o wybuchu powstania. Sygnał do jego rozpoczęcia dał wczesnym wieczorem 29 listopada 1830 r. główny organizator sprzysiężenia i jego dowódca, podporucznik Piotr Wysocki, przerywając w Szkole Podchorążych Piechoty w Łazienkach zajęcia dydaktyczne i wygłaszając następujące słowa:„Polacy! Wybiła godzina zemsty. Dziś umrzeć lub zwyciężyć potrzeba! Idźmy, a piersi wasze niech będą Termopilami dla wrogów” **. Następnie dzielny młody oficer wyprowadził jeszcze młodszych podchorążych na miejsce zbiórki, umówione pod pomnikiem króla Jana III Sobieskiego. Grupa 24 spiskowców, złożona głównie z młodych inteligentów (m.in. Ludwik Nabielak, Seweryn Goszczyński, Leonard Rettel) wraz z częścią podchorążych, opanowała Belweder, w którym rezydował wielki książę Konstanty. Ten jednak, uciekając się do poniżającego fortelu, zdołał zbiec (ponoć przebrany za kobietę).
Budynek Podchorążówki gdzie wykładał Piotr Wysocki i gdzie zaczął się pod jego wodzą zryw narodowy 1830 roku
Powstańcy, dysponujący tłumem sprzymierzeńców spośród warszawskiego plebsu, ruszyli wtedy na Arsenał, który z łatwością zdobyli. Następnie pojmali i rozstrzelali przeciwnych powstaniu wysokich wojskowych: generałów Stanisława Trębickiego, Maurycego Hauke, Stanisława Potockiego, Ignacego Blumera i Tomasza Siemiątkowskiego oraz pułkownika Filipa Meciszewskiego. W ferworze omyłkowo uśmiercono gen. Józefa Nowickiego, którego źle zidentyfikowano jako Michaiła Iwanowicza Lewickiego, jednego ze znienawidzonych rosyjskich gubernatorów.
Następnego dnia powstańcy opanowali całą stolicę. Wielki książę Konstanty z częścią wiernych mu generałów i wojsk zatrzymał się poza Warszawą, obierając za swoją kwaterę karczmę na Wierzbnie.
Generał Józef Chłopicki – uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, wojen napoleońskich, powstania listopadowego, baron cesarstwa, wolnomularz
Tegoż 30 listopada Rada Administracyjna (władza cywilna Królestwa Polskiego) powołała Straż Bezpieczeństwa, której zadaniem miało być rozbrojenie zrewoltowanej ludności cywilnej Warszawy. Próby odbierania powstańcom broni i nakaz zastąpienia trójkolorowych rewolucyjnych kokard (granatowo-biało-czerwonych) białymi, nie powiodły się. 1 grudnia reaktywowało się Towarzystwo Patriotyczne z Maurycym Mochnackim na czele. Skierowało ono do Rady Administracyjnej żądanie podjęcia natychmiastowej akcji zbrojnej przeciwko wojskom rosyjskim stacjonującym w Królestwie.
Ulegając tym naciskom Rada Administracyjna dokooptowała do swojego składu polityków Towarzystwa, co z kolei wywołało sprzeciw żywiołów konserwatywnych. W celu spacyfikowania nastrojów, 3 grudnia 1830 r. rozwiązano Radę Administracyjną i wyłoniony został Rząd Tymczasowy z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim na czele.
Nowy rząd ustanowił Wodza Naczelnego w osobie generała Józefa Chłopickiego. Ten 5 grudnia ogłosił się dyktatorem powstania, usiłując jednocześnie doprowadzić do rokowań z carem. W tym celu zaproponował mediację Prus oraz wysłał do Mikołaja I (następcy Aleksandra I) pułkownika Tadeusza Wyleżyńskiego, jaki ujawnił imperatorowi dyslokację wojsk polskich.
Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861). W początkowym okresie powstania liczył na ugodę z Mikołajem I, później zaś na interwencję dyplomatyczną państw zachodnich. Po upadku powstania udał się na emigrację. Za udział w powstaniu cesarz Mikołaj I Romanow skazał go na karę śmierci przez ścięcie toporem
Na rokowania do Petersburga udała się delegacja z księciem Druckim-Lubeckim na czele. Delegacja, powołując się na ustalenia Sejmu, zażądała od cara:
- respektowania postanowień konstytucji z 1815 roku,
- rozciągnięcia owych postanowień na Litwę, Wołyń i Podole,
- zwołania Sejmu z udziałem posłów z ziem zabranych,
- natychmiastowego opuszczenia terytorium Królestwa Polskiego przez rosyjskie wojska.
Reakcja cara Mikołaja I nie dała żadnych złudzeń co do jego nikczemności:
- 13 grudnia wprowadził on w prowincjach zabranych stan wojenny i wydał ukaz o przeprowadzeniu mobilizacji korpusu interwencyjnego pod dowództwem feldmarszałka Iwana Dybicza i z rozkazem stłumienia powstania,
- 17 grudnia car wydał manifest do Polaków, w którym nakazywał przywrócenie Rady Administracyjnej w pierwotnym składzie i skoncentrowanie wojsk polskich w okolicach Płocka.
Odpowiedzią na butę Mikołaja I był wydany 20 grudnia przez polski Sejm manifest, w którym ogłoszono powstanie narodowe przeciwko Rosji i podano międzynarodowej opinii przyczyny jego wybuchu.
________________________________
*) Święte Przymierze – zawarty 26 IX 1815 r. w Paryżu sojusz pogromców Napoleona. Z inicjatywy cara Aleksandra I sprzymierzyły się wpierw Rosja z Austrią i Prusami, a w latach 1816-1817 dopraszano do ŚP – z różnym skutkiem - pozostałe kraje europejskie. Deklarowanym celem ŚP była promocja zasad chrześcijańskich w polityce zagranicznej i wewnętrznej, zaś w istocie chodziło o obronę panujących monarchii przed ich delegitymizacją. W lipcu i sierpniu 1830 roku wybuchły zwycięskie rewolucje we Francji i w Belgii, które doprowadziły do podważenia systemu Świętego Przymierza.
**) … niech będą Termopilami – metafora nawiązująca do bitwy pod Termopilami, starcia wojsk greckich z perskimi w sierpniu roku 480 p.n.e. na wąskim przesmyku Termopile w czasie II wojny perskiej. Ten, niemający wielkiego znaczenia epizod szeregu wojen - toczonych od powstania jońskiego i pierwszej wojny perskiej aż do podboju Persji przez Aleksandra Macedońskiego – utrwalił się jako symbol poświęcenia życia na polu bitwy.
Adam JERSCHINA
