Szarża krakusów na Rosjan w Proszowicach 1846 (akwarela Juliusza Kossaka)
Chociaż powstaniu listopadowemu nie sprzyjały żadne europejskie dwory (łącznie z papieskim - Grzegorz XVI potępił powstanie jako „bunt przeciwko legalnej władzy cara”, a ów car, wówczas Mikołaj I Romanow, obwieścił światu swą zgoła niechrześcijańską nienawiść do dzielnego narodu: „ Nie wiem, czy będzie jeszcze kiedy jaka Polska, ale tego jestem pewien, że nie będzie już Polaków”), to naród ten nie na długo podupadł na duchu. Zanim jednak znów orężnie powstał w Kongresówce, upomniał się o wolność w Wolnym Mieście Krakowie.
Wolne Miasto Kraków, zwane też m.in. Rzeczpospolitą Krakowską, zaistniało jako „Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i jego Okręg” w efekcie ustaleń kongresu wiedeńskiego w 1815 roku. Wbrew temu szumnemu zapisowi, nowo utworzone państwo pozostawało pod kontrolą Imperium Rosyjskiego i Królestwa Prus, a od 1832 r. także Cesarstwa Austrii. Powołane formalnie 18.X.1815 r., a wytyczone na południowym skrawku byłego Księstwa Warszawskiego, miało być ono pół-demokratyczną republiką konstytucyjną opartą na Kodeksie Napoleona i własnej konstytucji.
Początkowo WMK cieszyło się umiarkowaną autonomią wewnętrzną. Do 1830 roku formalnie władzę wykonawczą sprawował w nim 12-osobowy Senat Rządzący, w skład którego wchodzili przedstawiciele Zgromadzenia Reprezentantów, Uniwersytetu Jagiellońskiego i państw opiekuńczych. Władza ustawodawcza należała formalnie do pół-demokratycznie wybieranego Zgromadzenia Reprezentantów, jednak wszelkie decyzje tej izby mogły być wetowane przez przedstawicieli Rosji i Prus.
Edward Dembowski na czele procesji 27 lutego (E. Dembowski (31 V 1822 – 27 II 1846) - polski działacz lewicy niepodległościowej, filozof, krytyk literacki i publicysta; pisarz, organizator konspiracji w Galicji m.in. w Krośnie)
Umiarkowana autonomia wewnętrzna została utracona poprzez wykorzystanie przez „opiekunów” sporów wewnętrznych - w 1828 roku faktyczną władzę objął Komitet Epuracyjny*, w którym zasiedli tylko posłuszni mocarstwowym zwierzchnictwom senatorowie. W trakcie powstania listopadowego wewnętrzna autonomia została czasowo przywrócona, a obszar WMK stał się miejscem wsparcia dla powstańców z innych zaborów.
W 1833 r. państwa opiekuńcze narzuciły WMK nową konstytucję, która ograniczyła do symbolicznego minimum wpływ mieszkańców na losy swojego państwa. Odebrano też Miastu prawo do wolnego handlu. Kres jakiejkolwiek wewnętrznej autonomii położyła okupacja austriacka w latach 1836–1846. W roku 1846 wybuchło powstanie krakowskie, które ostatecznie położyło kres istnieniu tego państwa. Jego tereny zostały 16 listopada 1846 roku anektowane przez Austrię.
Herb Wolnego Miasta Krakowa
Trwające zaledwie dwa tygodnie powstanie (21.II – 4.III.1846), zwane też rewolucją krakowską, było próbą ogólnonarodowego powstania pod hasłami demokracji; do podobnych, acz o jeszcze mniejszych rozmiarach wystąpień zbrojnych, doszło także we wszystkich zaborach, głównie w Galicji.
Po niepowodzeniach wcześniejszych zrywów narodowych, powstańczo usposobieni patrioci zaczęli dostrzegać niezbędność pozyskania do walk wyzwoleńczych chłopów jako najliczniejszej warstwy społecznej. Ideę tę nie nową, bo praktykowaną już podczas rezurekcji kościuszkowskiej, próbował wcielić w życie powstały w Krakowie rewolucyjny Rząd Narodowy Rzeczypospolitej Polskiej, obiecując chłopom ich uwłaszczenie, przydzielenie im ziemi i utworzenie warsztatów narodowych. Jednak zamiar przyciągnięcia chłopów do powstania nie powiódł się, gdyż głoszeniem i tłumaczeniem obietnic wśród najniższej warstwy społeczeństwa zajęła się jedynie niewielka garstka ludzi z Edwardem Dembowskim** na czele.
Najważniejszą postacią w Rzeczpospolitej Krakowskiej był Prezes Senatu, którym początkowo był Stanisław Wodzicki (portret pędzla Józefa Brodowskiego)
W styczniu 1846 r. ustalono skład Rządu Narodowego, a w lutym w efekcie zdrady policja pruska zaaresztowała około 70 spiskowców. Do aresztowań doszło też we Lwowie i w Krośnie. 18 lutego 1846 r., gdy niewielki oddział austriacki wkroczył do Krakowa, władze powstańcze postanowiły odwołać termin powstania, potem jednak – nie wiedząc o rozpoczętej tego dnia tzw. rabacji galicyjskiej – postanowiły utrzymać go. 20 lutego 1846 r. w Krośnie dowódca Franciszek Wolański, po otrzymaniu od Rządu Narodowego decyzji, ogłosił odezwę o wybuchu powstania w nocy z 21/22 lutego. W wyznaczonym czasie powstańcy rozpoczęli ostrzeliwanie oddziałów zaborczych, w wyniku czego m.in. z Krakowa salwowały się one ucieczką. 22 lutego Kraków i okolice były już wolne. Tego dnia Rząd Narodowy ogłosił Manifest do narodu, a do powstańczych oddziałów zgłosiło się 6 tys. ochotników; niestety z uwagi na niedostatek broni, w samym Krakowie wyposażono jedynie ok. 2 tys. ludzi. 24 lutego 1846 władzę dyktatora objął Jan Tyssowski, którego posunięciami kierował rewolucjonista Edward Dembowski.
Rzeczpospolita Krakowska 1815 r.
Jedyna bitwa w tym powstaniu, poza drobnymi potyczkami głównie w okolicach Krosna i Jasła, odbyła się 26 lutego 1846 r. pod Gdowem. Maszerujący na Kraków Austriacy, pod wodzą podpułkownika Ludwiga von Benedeka, wraz z okolicznymi chłopami pokonali po krótkiej walce, wysłany przeciwko nim, oddział powstańczy. Mimo tej porażki najbardziej radykalny działacz podziemia, Edward Dembowski, nie rezygnował. Chciał przemówić do chłopów i w tym celu 27 lutego 1846 r. wyruszył z krzyżem w ręku z procesją do Podgórza. Nie zdołał jednak zrealizować swych zamiarów - drogę idącemu tłumowi zastąpiła austriacka armia gen. Ludwiga Collina, która oddała kilka salw do tłumu, w wyniku czego Dembowski zginął. Austriacy stanęli pod Krakowem 1 marca i zażądali od miasta kapitulacji w ciągu 48 godzin. 3 marca Tyssowski zdołał opuścić Kraków i na czele znacznego oddziału udał się na granicę z Prusami. Tymczasem wojska austriackie wkroczyły do Krakowa.
Trójkąt trzech Cesarzy. Jego historia bierze swój początek w roku 1815, kiedy to na Kongresie Wiedeńskim, teren Księstwa Warszawskiego został znów podzielony między trzech zaborców. I tak u zbiegu trzech rzek: Przemszy, Białej Przemszy oraz Czarnej Przemszy spotkały się rubieże: Królestwa Polskiego w unii z Rosja, Prus oraz Rzeczypospolitej Krakowskiej pod protektoratem trzeciego zaborcy.
Następnie po powstaniu listopadowym 1831 - 1846 po włączeniu Królestwa Polskiego do Rosji jako autonomicznej prowincji, był to trójstyk granic Rosji, Prus i Rzeczypospolitej Krakowskiej. Dziś te tereny jak i same rzeki są częścią miast; Mysłowic oraz Sosnowca.
_________________________________________
*) Epuracja - usuwanie osób szkodliwych lub wrogich z instytucji, urzędów, wojska; czystka.
CDN
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
