Lwowski Teatr Skarbkowski, sala redutowa którego w latach 1861-1880 służyła także jako miejsce obrad Galicyjskiego Sejmu Krajowego
Wydarzenia 1846 r. w Rzeczpospolitej Krakowskiej i Galicji zachodniej dały Wiedniowi asumpt do zmodyfikowania relacji między centralną władzą Imperium a podległą jej polską prowincją - unieważniono postanowienie kongresu wiedeńskiego z 1815 r. o niezależności Rzeczpospolitej Krakowskiej i powołano Wielkie Księstwo Krakowskie, włączając je do Galicji, której formalnie nadano nazwę: Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim i Księstwami Oświęcimia i Zatoru.
Po początkowo silnej germanizacji, w 1861 r. Galicja uzyskała autonomię z sejmem krajowym i rządem w stołecznym Lwowie. Ów fakt miał wielkie znaczenie dla dziejów nowożytnej Ukrainy. W 1848 r. powstała we Lwowie pierwsza ukraińska organizacja polityczna - Główna Rada Ruska. Ukraińcy, co do liczebności, stanowili w Galicji drugą po Polakach grupę etniczną, z tak wybitnymi, działającymi pod koniec XIX stulecia, postaciami jak pisarz Iwan Franko, historyk Mychajło Hruszewski, polityk Kost Łewycki czy artystka Sołomija Kruszelnycka. Działało tu Naukowe Towarzystwo im. Szewczenki, towarzystwo pedagogiczne Ridna Szkoła, stowarzyszenie edukacyjne Proswita, stowarzyszenia sportowo-paramilitarne Sokił i Sicz, towarzystwo gimnastyczno-pożarnicze Łuh. Na Uniwersytecie Lwowskim funkcjonowały katedry ukraińskie.
Grób Stanisława Szczepanowskiego na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Był autorem dzieła „Nędza Galicji w cyfrach i program energicznego rozwoju gospodarstwa krajowego” (1888), studiowanego przez młodego Stefana Żeromskiego
W 1867 roku, w związku z ustanowieniem dualistycznej monarchii Austro-Węgier, pozostawionemu w składzie austriackiego cesarstwa Królestwu Galicji i Lodomerii poszerzono autonomię. Odtąd namiestników powoływano spośród miejscowych Polaków, a Sejm uzyskał prawo uchwalania ustaw dotyczących gospodarki krajowej, komunikacji, szkolnictwa i zdrowia. Dzięki temu Galicja stała się ośrodkiem polskiego ruchu niepodległościowego. Działały tu polskie partie polityczne i organizacje paramilitarne Sokół, Strzelec i Drużyny Bartoszowe, których członkowie jako wyszkoleni wojskowi stali się na początku XX wieku pierwszymi legionistami walczącymi o odzyskanie przez Polskę niepodległości.
Po wprowadzeniu w monarchii austro-węgierskiej ustroju konstytucyjnego, galicyjscy chłopi uzyskali prawa obywatelskie na równi ze szlachtą. Natychmiast wykorzystując swoje uprawnienia, poczęli tworzyć pierwsze przedwyborcze komitety włościańskie, kierujące walką polityczną w wyborach 14 czerwca 1848 r. do sejmu galicyjskiego (d. Stanowego Sejmu Galicyjskiego we Lwowie).
Galicja przez pierwszych osiemdziesiąt lat swego istnienia w charakterze prowincji cesarstwa austriackiego była cywilizacyjnie najbardziej zapóźnionym zaborem. Zamiast reform austriackiego oświeconego absolutyzmu, Wiedeń długo prowadził wobec niej politykę kolonialną - wyciskał podatki, czerpał rekruta, gotów był przehandlować te ziemie za jakieś terytoria bałkańskie czy niemieckie.
Pomnik „PROSWITY” we Lwowie
Od połowy XIX wieku, pomimo swobody prowadzenia działalności gospodarczej oraz relatywnie gęstej (w porównaniu do ziem zaboru rosyjskiego) sieci kolejowej, Galicja była najsłabiej rozwiniętym i najbiedniejszym krajem koronnym Austrii, co powodowało liczną emigrację jej mieszkańców, m.in. do Ameryki Północnej.
Wydana w 1888 r. we Lwowie publikacja Stanisława Szczepanowskiego pt. „Nędza Galicji w cyfrach” daje przejmujący obraz rzeczywistości prowincji, w której 50% dzieci umierało przed ukończeniem 5 roku życia, w 1900 roku 1 lekarz przypadał na 9 tysięcy mieszkańców, a w 100-tysięcznym powiecie Borszczów nie istniał ani jeden szpital; 33% miejscowości pozbawionych było szkoły, a 1 nauczyciel przypadał na 91 uczniów. Wadliwa była struktura użytkowania ziemi - ponad 40% areału znajdowało się w rękach 2,4 tys. wielkich posiadaczy, podczas gdy 80% chłopów posiadała gospodarstwa mniejsze od 4 ha. Galicyjska bieda stała się przysłowiowa, wyrażana m.in. poprzez rozmyślne przekręcanie nazwy Galicja i Lodomeria na Golicję i Głodomerię.
W obrębie Galicji zwykło się wyróżniać część zachodnią i wschodnią; kryterium podziału stanowiły okręgi sądów apelacyjnych: w Krakowie dla Galicji zachodniej i we Lwowie dla wschodniej. Zachodnia Galicja obejmowała Kraków, Białą Krakowską, Tarnów, Rzeszów, Nowy Targ, Jaworzno i Nowy Sącz; do wschodniej zaliczano Sanok, Krosno, Przemyśl, Lwów, Stanisławów (obecnie Iwano-Frankiwsk) i Tarnopol. W 1854 r. wprowadzono nowy podział administracyjny, ustanawiając w obrębie cyrkułów powiaty, a w latach 1865-1867 zlikwidowano cyrkuły i zreorganizowano sieć powiatów.
W wielonarodowościowym Lwowie, zamieszkałym głównie przez Polaków i Ukraińców, nie brakowało konfliktów. Po 1867 roku stanowiska w administracji były stopniowo przejmowane przez Polaków, co nie mogło podobać się Ukraińcom. W 1890 r. stronnictwa polskie i ukraińskie zawarły w sejmie krajowym tzw. pierwszy kompromis, przewidujący między innymi rozszerzenie szkolnictwa podstawowego i średniego w języku ukraińskim. Współpraca załamała się jednak po kilku latach, kiedy to Polacy doprowadzili m.in. do zupełnej polonizacji Uniwersytetu Lwowskiego, a w Sejmie Krajowym odrzucono projekt utworzenia gimnazjum ruskiego w Stanisławowie (29 X 1903).
W początkach XX wieku Galicja była areną zabójstw politycznych, m.in. namiestnika Galicji hr. Andrzeja Potockiego i ukraińskiego studenta Adama Kocki. Do kolejnej próby porozumienia doszło dopiero w przededniu I wojny światowej. Tzw. drugi kompromis z 28 I 1914 r. przewidywał zmianę ordynacji wyborczej do sejmu krajowego na korzyść Ukraińców oraz utworzenie państwowego uniwersytetu ukraińskiego we Lwowie. Realizację tych postanowień przekreśliła jednak I. wojna światowa.
CDN
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
