Budynek obrad (w 1911 r.) Ukraińskiej Centralnej Rady. (Dziś Kijowski Dom Nauczyciela)
I wojna światowa diametralnie zmieniła polityczną konfigurację Europy. Państwa, które sto kilkadziesiąt lat wcześniej zgodnie dzieliły się ziemiami Rzeczypospolitej, weszły w wyniszczający konflikt i w efekcie straciły mocarstwowy charakter.
Trwająca w okresie 28 VII 1914 – 11 XI 1918 r. wojna postawiła dwóch zaborców (Austro-Węgry i Niemcy) przeciwko trzeciemu (Rosji), wchodzącemu w skład potężnej koalicji (tzw. Ententy) składającej się - poza Rosją - z Francji, Wielkiej Brytanii, Serbii, Japonii, Włoch (od 1915) i Stanów Zjednoczonych Ameryki (od 1917). Austro-Węgry i Niemcy były wspierane tylko przez Turcję i Bułgarię.
Zewnętrzne i wewnętrzne uwikłania wszystkich uczestników wielkiej wojny, jak zwano wówczas I wojnę światową, zostały chytrze wykorzystane w Rosji przez najradykalniejszych socjalistów (tzw. bolszewików) do brutalnego zagarnięcia władzy (przewrót bolszewicki zwany rewolucją październikową). Klęska Austro-Węgier i Niemiec oraz przeistoczenie się Rosji z potężnego, bądź co bądź, cesarstwa w bardzo słabą u swego zarania Republikę Rosyjską, umożliwiły narodzenie się lub odrodzenie w Europie środkowej i południowej wielu państw.
Odrodziła się m. in. Polska, jako II Rzeczpospolita, a próby stworzenia własnej państwowości podejmowali też Ukraińcy, którzy jeszcze przed bolszewickim przewrotem (24-26 X 1917), a tuż po abdykacji cara Mikołaja II (15 III 1917), rozpoczęli konstruktywne działania niepodległościowe.
17 III 1917 r. powstała Ukraińska Centralna Rada, która poczęła wydawać uniwersały, wpierw nakierowane na Rząd Tymczasowy i postulujące autonomię kraju jako części państwa rosyjskiego (I i II Uniwersał), potem - po przewrocie bolszewickim – proklamujące Ukraińską Republikę Ludową jako niepodległe państwo sfederowane z Republiką Rosyjską (III Uniwersał), by wreszcie - po bezprawnym i krwawym zlikwidowaniu przez bolszewików Konstytuanty (Zgromadzenia Ustawodawczego) – ogłosić całkowitą niezależność URL (IV Uniwersał, 22 I 1918).
Podpisanie traktatu nocą z 9/10 lutego 1918. Od lewej: gen. Brinkmann, Mykoła Lubynskyj, Mykoła Łewyckyj, Ołeksandr Sewriuk, gen. Max Hoffman i Serhij Ostapenko
Pierwszym prezydentem URL został wybrany przewodniczący UCR Mychajło Hruszewski - uczony (m.in. profesor na Uniwersytecie Lwowskim) i animator ukraińskiego życia naukowego oraz wybitny działacz polityczny. Hymnem ustanowiono pieśń „Szcze ne wmerła Ukraina”, jaka do dziś pełni tę poczesną rolę. Napisany w 1862 r. tekst zaczyna się identycznie z „Pieśnią Legionów Polskich” z 1797 r., która wszak do godności hymnu RP – jako „Mazurek Dąbrowskiego” - została wyniesiona dopiero w 1927 roku.
Ukraińskich ambicji nie miał zamiaru tolerować dyktator bolszewickiej Rosji W.I. Lenin. Już ogłoszenie autonomii doprowadziło do wybuchu pierwszej wojny ukraińsko-bolszewickiej, a deklaracja niepodległości została ogłoszona w trakcie intensywnych działań wojennych. Wobec słabości armii ukraińskiej, bolszewicy szybko zajęli stolicę Ukrainy – Kijów (8 II 1918), jednak na krótko, bo do 1 marca. Stało się tak dzięki sięgnięciu rządu URL po pomoc państw centralnych.
9 II 1918 r. w Brześciu państwa centralne zawarły z Ukraińską Republiką Ludową traktat pokojowy, na podstawie którego Niemcy i Austro-Węgry odstępowały proklamowanej Ukraińskiej Republice Ludowej Chełmszczyznę i część Podlasia. Strony postanowiły też (w tajnej klauzuli dokumentu traktatowego) wyodrębnienie Galicji Wschodniej, ze Lwowem i Przemyślem, jako autonomicznego kraju koronnego monarchii Austro-Węgierskiej. Poza tym traktat zawierał obietnicę pomocy militarnej dla Ukraińskiej Republiki Ludowej w zamian za milion ton zboża, które URL zobowiązywała się dostarczyć Niemcom i Austro-Węgrom do końca czerwca 1918 roku. Traktat ten oznaczał uznanie państwa ukraińskiego przez państwa centralne, co wzburzyło polską opinię publiczną, gdyż odstępował on URL ziemie, do których pretensje ze względów historycznych i etnicznych rościli sobie Polacy. Delegacja polska do rokowań nie została dopuszczona.
3 III 1918 roku, również w Brześciu, Cesarstwo Niemieckie i Austro-Węgry (plus sojusznicy) zawarły traktat z Rosją sowiecką, w którym ta uznała, że wymienione w traktacie nowo powstałe państwa na dotychczasowym terytorium Imperium Rosyjskiego nie są związane żadnymi obowiązkami wobec niej. W kwestii ukraińskiej Rosja zobowiązała się do bezzwłocznego zawarcia pokoju z URL, wycofania z terytorium URL wojsk i zaprzestania działań przeciwko organom władzy URL.
Delegaci Ukraińskiej Republiki Ludowej i Unii troistej podczas opracowywania porozumienia (luty 1918)
W trakcie rokowań pokojowych, na terytorium URL wkroczyły wojska niemieckie i austro-węgierskie. Konserwatywny rząd Cesarstwa Niemieckiego był bowiem nieprzychylnie nastawiony do rządzących w Kijowie socjaldemokratów, co wykorzystał dawny generał Armii Imperium Rosyjskiego, były adiutant Mikołaja II, Pawło Skoropadski - z poparciem Niemców dokonał on zamachu stanu i obwołał się hetmanem.
29 IV 1918 r. Skoropadski ogłosił likwidację Ukraińskiej Republiki Ludowej i proklamował powstanie Państwa Ukraińskiego (Hetmanatu). Swoje zobowiązania z Brześcia Rosja sowiecka wypełniła dopiero 12 VI 1918, kiedy to zawarła preliminaryjny pokój z Państwem Ukraińskim.
Po kapitulacji państw centralnych w listopadzie 1918 r. Skoropadski utracił protektorat militarny Niemiec, gdyż warunki zawieszenia broni, zawartego 11 XI 1918 r. przez Niemcy z państwami Ententy, przewidywały ewakuację Armii Cesarstwa Niemieckiego z terytorium tzw. Ober-Ostu (terytorium okupowanego w obszarze byłego imperium rosyjskiego), w tym z Ukrainy, zaś monarchia austro-węgierska rozpadła się na państwa narodowe.
W tej sytuacji, 14 XII 1918, Symon Petlura i Wołodymyr Wynnyczenko przeprowadzili, przy wsparciu korpusu Strzelców Siczowych pod dowództwem płk. Jewhena Konowalca, przewrót wojskowy. Proklamowano na powrót Ukraińską Republikę Ludową, jednak już bez Centralnej Rady i urzędu prezydenta. Najwyższą władzę w państwie miał sprawować Dyrektoriat, początkowo pod przewodnictwem Wynnyczenki.
CDN
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
