Mapa Galicji Wschodniej z propozycjami podziału styczeń-luty 1919. Zaznaczona Linia Barthelemy
Nowopowstałe w wyniku przewrotu bolszewickiego państwo rosyjskie - Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka* - nie miała zamiaru respektować postanowień traktatu brzeskiego i rezygnować z terytoriów dawnego Imperium Rosyjskiego, w tym oczywiście z Ukrainy, którą Rosja od niemal początków zaistnienia uważała za swą integralną część. Realizując ową imperialną doktrynę, bolszewicy utworzyli w listopadzie 1918 r. Tymczasowy Robotniczo-Chłopski Rząd Ukrainy, by w grudniu, po wkroczeniu Armii Czerwonej na terytorium URL, zainstalować w Charkowie ów marionetkowy „rząd”. Tym aktem sowiecka Rosja nieformalnie rozpoczęła II wojnę ukraińsko-bolszewicką. Ponieważ noty protestacyjne rządu ukraińskiego pozostały bez odpowiedzi, 16 stycznia 1919 roku Ukraina oficjalnie wypowiedziała wojnę Rosyjskiej FSRR.
Ukraińska Republika Ludowa, rządzona przez Dyrektoriat z Wołodymyrem Wynnyczenką na czele, w sposób niezdecydowany kształtowała swój ustrój. W początkowych zamierzeniach miała być państwem socjalistycznym ze znacjonalizowanym przemysłem i reformą rolną bazującą na całkowitej konfiskacie majątków ziemskich.
Na tak głębokie zmiany stosunków własnościowych Wynnyczenko wszak się nie odważył i zapowiadana nacjonalizacja przemysłu nie doszła do skutku, a reforma rolna została wprowadzona w zakresie ograniczonym (posiadaczom ziemskim nie odebrano całych majątków).
Członkowie Dyrektoriatu Ukraińskiej Republiki Ludowej, siedzą: A. Makarenko, S. Petlura, F. Szwec’ (Kamieniec Podolski, 1919)
Same jednak zapowiedzi zmian według bolszewickiego wzorca wystarczyły do tego, aby władza straciła poparcie tak wyższych warstw społeczeństwa (z powodu zagrożenia rabunkiem własności), jak i chłopstwa (z powodu zawiedzionych nadziei). Także w wojnie ukraińsko-bolszewickiej Wynnyczence nie udało się doprowadzić do pokoju z RFSRR, która żądała włączenia Dyrektoriatu do bolszewickiego rządu Ukraińskiej Republiki Radzieckiej, czyli innymi słowy likwidacji URL.
Do kompletu niekorzystnych dla Wynnyczenki zdarzeń doszło ogłoszenie 22 stycznia 1919 r. aktu zjednoczenia URL z Zachodnio-Ukraińską Republiką Ludową**, co nie mogło być obojętne dla Polski (w związku z jej terytorialnymi roszczeniami) i otworzyło nowy front wojny.
Symon Petlura i Józef Piłsudski (Stanisławów 1920)
Krytykowany za nieudolność i klęski wojenne (bolszewicy w lutym 1919 zajęli Kijów), Wołodymyr Wynnyczenko został odsunięty, a przewodnictwo Dyrektoriatu objął dotychczasowy głównodowodzący armią URL – Symon Petlura. Mimo jednak połączenia sił zbrojnych (armii URL z Ukraińską Halicką Armią ZURL) bolszewicy nadal przeważali. Po zajęciu przez nich Kijowa rząd URL ewakuował się na Wołyń (gdzie toczyły się także walki z Polakami), a następnie do Kamieńca Podolskiego.
Po zajęciu tego miasta przez bolszewików w maju 1919 r. rząd ukraiński zawarł rozejm z Polską. Pozwoliło to na reorganizację armii i – dzięki zamknięciu frontu polskiego oraz wybuchowi anty bolszewickich powstań chłopskich – przeprowadzenie skutecznego kontrnatarcia, które m.in. wyzwoliło w czerwcu Kamieniec. Z kolei przeprowadzona w tym samym czasie ofensywa Armii Białych Rosjan (Armii Ochotniczej) pod dowództwem gen. Antona Denikina doprowadziła do zajęcia przez nich Kijowa (31 VIII 1919).
Symon Petlura i oficerowie armii URL w Kijowie (1920). W środku, na pierwszym planie płk Marko Bezruczko
Denikin nie godził się na niepodległość Ukrainy. Na zdobytych ziemiach ukraińskich Biali głosili ideę jedynej i niepodzielnej Rosji, niszczono ukraińskie szkoły i organizacje kulturalne, wprowadzano masowe represje wobec ukraińskiej inteligencji. Latem 1919 roku na ziemiach ukraińskich sytuacja polityczna była zatem wielce skomplikowana, ale i niekorzystna dla bolszewików, bowiem większość terytorium Naddnieprza znajdowała się pod kontrolą Polski lub walczących ze sobą URL/UHA i Armii Ochotniczej Denikina. Walki te trwały do października 1919, kiedy to załamała się ofensywa Denikina na Moskwę. Nastąpił rozkład Armii Ochotniczej i jej szybki odwrót na południe. W konsekwencji w grudniu Armia Czerwona ponownie zajęła Kijów, przejmując go z rąk Białych, a wojska ukraińskie zostały całkowicie okrążone w rejonie Kamieńca Podolskiego. Część oddziałów ukraińskich przeszła do podjazdowej walki na tyłach bolszewików i Armii Ochotniczej.
Od sierpnia 1919 toczyły się w Warszawie poufne rokowania polsko-ukraińskie, początkowo wojskowe (o zawarcie rozejmu, który zaczął obowiązywać 1 września 1919 - w dzień po zajęciu Kijowa przez armię Denikina), a następnie polityczne - w sprawie rozgraniczenia terytorialnego pomiędzy Ukraińską Republiką Ludową a Polską i wzajemnej współpracy skierowanej przeciw Armii Czerwonej i Rosji Sowieckiej. 2 grudnia 1919 delegacja URL pod przewodnictwem Andrija Ływickiego zawarła porozumienie terytorialne i graniczne z Polską, w formie deklaracji, które 7 grudnia 1919 zaaprobował przybyły do Warszawy Petlura.
Wojsko polskie wkracza do Kijowa. Ulica Wielka Włodzimierska. 7 maja 1920 roku
21 kwietnia 1920 roku przewodniczący Dyrektoriatu URL (i naczelny ataman Armii URL) Symon Petlura zawarł porozumienie sojusznicze z naczelnikiem odrodzonej Polski Józefem Piłsudskim. Następnego dnia podpisano polsko-ukraińską umowę (tzw. umowa warszawska 1920). Przewidywała ona wspólne prowadzenie wojny przeciwko bolszewikom, uznanie przez Polskę i URL wspólnej państwowej granicy na rzece Zbrucz i zrzeczenie się wzajemnych roszczeń do pozostałych ziem. Armia Czynna Ukraińskiej Republiki Ludowej podlegała taktycznie polskiej 6 Armii gen. Wacława Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego, a operacyjnie dowództwu Frontu Ukraińskiego (od 9 lipca 1920 – Front Południowo-Wschodni). W konsekwencji podjętej 25 kwietnia ofensywy Wojska Polskiego i armii URL, 7 maja 1920 oddziały 3 Armii gen. Rydza Śmigłego, wraz z oddziałami ukraińskimi, odebrały bolszewikom Kijów. Warto tu przypomnieć, że od polsko-ukraińskiej ofensywy na Kijów do zawieszenia broni w wojnie polsko-bolszewickiej (12 października 1920 r.) Symon Petlura był jedyną uznawaną międzynarodowo głową państwa Ukrainy.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
*) Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka – nazwa wprowadzona konstytucją uchwaloną 10 VII 1918 r. przez V Wszechrosyjski Zjazd Rad. Nazwa ta zrazu dotyczyła całego państwa, a od 30 XII 1922 r. centralnej republiki ZSRR – wtedy bowiem, w wyniku porozumienia rządzonych wprawdzie wspólnie przez bolszewików lecz formalnie niepodległych republik: Rosyjskiej FSRR, Ukraińskiej SRR, Zakaukaskiej FSRR i Białoruskiej SRR, powołany został do życia Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich.
**) 22.I.1919 r. na placu Sofijskim w Kijowie ogłoszono Akt Zjednoczenia Ukraińskiej Republiki Ludowej i Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej, na mocy którego oba państwa połączyły się, przy czym ZURL zachowała autonomię jako Zachodni Obwód Ukraińskiej Republiki Ludowej (w centrum S. Petlura i W. Wynnyczenko)
