Wokół makiawelicznej figury Symeona Petlury, Atamana Głównego wojsk Ukraińskiej Republiki Ludowej (УНР), po dziś dzień, toczy się niemało sporów. Pierwsza wojna światowa doprowadziła do całkowitego upadku Imperium Rosyjskiego i stworzyła przychylne warunki dla odrodzenia niepodległości Ukrainy. Kiedy w Kijowie powołano Centralną Radę (CR) na czele z M. Hruszewskim, S. Petlura wszedł w jej skład. Socjaldemokrata Petlura był osobą daleką od wojskowości, lecz jego roztropność i taktowność budziły powszechny szacunek. Po pomyślnym przewodniczeniu na I Ukraińskim Zjeździe Wojskowym w Kijowie, w którym wzięło udział 700 delegatów od ponad 1,5 mln. ukraińskich wojskowych, w maju 1917 roku, Petlura został mianowany naczelnikiem Ukraińskiego Generalnego Komitetu Wojskowego, a w czerwcu - Przewodniczącym Wszechukraińskiego Związku Ziemstw i Sekretarzem Generalnym (ministrem) ds. Wojskowych.
Po rewolucji październikowej, bolszewicy zagarnęli władzę, a 20 listopada 1917 roku, proklamowane zostało utworzenie Ukraińskiej Republiki Ludowej w federacyjnym sojuszu z Rosją. Jednakże bolszewicy nie mieli zamiaru dzielić się władzą z Ukraińską Centralną Radą i rozpoczęli niewypowiedzianą wojnę. Pierwszy zbrojny konflikt nastąpił w okolicy stacji Bachmacz, a bezpośrednio spowodowany był odmową przepuszczenia jednostek ukraińskich przez tę węzłową stację kolejową. Pod Bachmaczem objął posterunek oddział kijowskich podchorążych i kadetów w Kijowie, którymi dowodził Mykoła Płatonowycz Sulima, kapitan lejbgwardii Pułku Kirasjerów, doświadczony weteran walk. Szalony atak czerwonogwardzistów, wspierany przez prawie 2 tys. rewolucyjnie nastawionych bahmackich robotników stał się początkiem tragedii pod Krutami. Stało się to po tym, jak 25 stycznia 1918 roku rząd Centralnej Rady proklamował nareszcie niezależną Ukraińską Republikę Ludową. Porozumienie, podpisane 27 stycznia 1918 roku między Cesarstwem Niemieckim, Austro-Węgierskim i Osmańskim, a także Królestwem Bułgarii z jednej strony i rządem niezależnej Ukraińskiej Republiki Ludowej - z drugiej, przewidywało okazanie pomocy wojskowej w walce z bolszewikami. Na terytorium Ukrainy zostały wprowadzone wojska alianckie a dowództwo niemieckie przyjęło na siebie wyraźnie określone funkcje administracyjne.
Semen Petlura - Naczelny Ataman wojsk URL
Zaledwie rok trwała działalność Centralnej Rady. Osiągnęła one znaczne sukcesy, ale doświadczyła też niepowodzeń. Najważniejszą jednak rzeczą jest to, że położyła kres rozpowszechnionym wątpliwościom, co do faktu istnienia narodu ukraińskiego. Ale bezpośrednią przyczyną jej krachu stała się niezdolność do spełnienia warunków umów i podjętych zobowiązań ustalonych w Brześciu. Dlatego na Zjeździe włościan-właścicieli ziemskich w Kijowie, wybrano nowy rząd na czele z hetmanem Pawłem Skoropadskim.
Przeciwko hetmańskiemu rządowi jako „burżuazyjnemu i nie ukraińskiemu”, zjednoczyły się w Ukraiński Sojusz Narodowo-Państwowy partie samodzielnych socjalistów, członkowie partii pracy, socjaliści-federaliści i demokraci chłopscy. Przeciw hetmańszczyźnie gromadziły się powstańcze siły: ochotnicy z grona mieszkańców wsi i miast. Utalentowany publicysta S. Petlura za antyhetmański manifest został uwięziony, aczkolwiek po uwolnieniu udał się w Białej Cerkwi, gdzie stanął na czele głównego sztabu powstania. 17 października 1918 roku rozpadła się Monarchia Austro-Węgierska, przetwarzając się na sojusz odrębnych państw. Rozpoczęto przygotowania do politycznego zarządzania Wschodnią Galicją - Zachodnio Ukraińską Republiką Ludową (ZURL (УНР)). Kardynalną stała się kwestia zjednoczenia z Ukraińskim Państwem Hetmańskim, co mogłoby wpłynąć na los całej Ukrainy.
W burzliwym wirze tych wydarzeń toczył się skomplikowany proces odrodzenia II Rzeczypospolitej, kiedy najwyższą władzę przejęli w swoje ręce wojskowi na czele z J. Piłsudskim, głównodowodzącym Wojska Polskiego. 1 grudnia 1918 w Fastowie Dyrektoriat podpisał umowę z ZURL (УНР) o połączeniu w jedno państwo pod nazwą Ukraińska Republika Ludowa.
Tymczasem pod koniec listopada 1918 r. w Sudży utworzono probolszewicki Tymczasowy Robotniczo-Chłopski Rząd Ukrainy, którego zamiarem było przejąć całą władzę na Ukrainie i podporządkować ją całkowicie bolszewikom.
Tragedia pod Bazarem. Bolszewicy rozstrzelali 359 bohaterów Listopadowej Wyprawy URL (УНР) (1921 r.)
Ostateczne utwierdzenie władzy sowieckiej na Ukrainie miało miejsce 6 stycznia 1919 roku, kiedy to wydano dekret o utworzeniu Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej (USRS) . Ale Dyrektoriat, jak również Centralna Rada nie potrafiła zjednoczyć niewielkie ukraińskie siły zbrojone, składające się większej części z oddziałów powstańczych. Jedynym sojusznikiem zainteresowanym w wyzwoleńczej walce Ukrainy pozostawała Polska i tylko ona mogła okazać realną pomoc militarną.
Ważną rolę odegrały w tym osobiste kontakty. Zbliżeniu S. Petlury i J. Piłsudskiego sprzyjało to, że między nimi nie było wiele podobieństw. Obydwaj dowodzili wojskiem, nie mając wykształcenia wojskowego i stosownej temu wojskowej kariery. Obydwaj w swoim czasie mieli socjalistyczne przekonania, lecz każdy z nich złożył je w ofierze w imię walki o niepodległość swojego narodu.
Utraciwszy kontrolę nad większością guberni, wojska Dyrektoriatu dowodzone przez Petlurę, nadal kontynuowały walkę zbrojną. Cała Ukraina była ogarnięta antybolszewickimi powstaniami. Zapewne żaden kraj w Europie nie doświadczył w te czasy tak wszechogarniających, zapiekłych bratobójczych walk, takiego niechlubnego krachu rządu, jak Ukraina. Sześć różnych armii, operowało na jej terytorium: ukraińska, bolszewicka, ochotnicza, polska, armia Ententy i mnóstwo formacji anarchistycznych. Za niecały rok tylko Kijów pięciokrotnie przechodził z rąk w ręce.
Generał Listowski w rozmowie z Petlurą oraz pułkownikami armii URL - Salskim i Bezruczką. Berdyczów 1920 r.
15 listopada 1919, Dyrektoriat został rozwiązany i przekazał wszystkie swoje pełnomocnictwa S. Petlurze.
Ponieważ niemożliwością było kontynuowanie działań wojennych, S. Petlura postanowił prowadzić je w formie walki partyzanckiej, a sam 7 grudnia 1919 roku udał się do Polski. Na początku grudnia 1919 roku bolszewicy ponownie zajęli Kijów i jednostki armii URL (УНР) pod dowództwem atamanów M. Omeljanowycza Pawłenki i J. Tiutiunnyka, wyruszyły w tzw. „pochód zimowy” na wraże tyły bolszewików i armii A. Denikina.
Warto pokrótce przedstawić przekrój kadry oficerskiej armii URL (УНР). Oficerowie, w zasadzie należeli do carskiej elity wojskowej i władali praktycznym bojowym doświadczeniem, niektórzy z nich byli w swoim czasie nagrodzeni wysokimi carskimi nagrodami. A co najważniejsze - pragnęli, uczynić Ukrainę niezależną i podobnie jak żołnierze idei tej oddani byli bezmiernie: W. Tiutiunnyk, b. kapitan Pułku Syberyjskiego; J. Tiutiunnyk, podporucznik 32. Rezerwowego Pułku Piechoty w Symferopolu; O. Oseckyj - generał-major, dowódca Brygady Piechoty 31.Dywizji Piechoty; M. Kapustianskyj, porucznik 105. Orenburskiego Pułku Piechoty; W. Petriw, pułkownik, szef sztabu Turkiestańskiej Strzeleckiej Dywizji; M. Sulima, kapitan lejbgwardii Pułku Kirasjerów JWM ; M. Omeljanowycz-Pawlenko, kapitan, naczelnik Garnizonu Katerynosławskiego; M. Junakiw, generał-lejtnant, dowódca 8. Armii Frontu Rumuńskiego; W. Salskyj, pułkownik, starszy adiutant Wydziału Operatywnego Departamentu generała kwatermistrza I Armii; A. Udowyczenko, młodszy kapitan 3. Korpusu Kaukaskiego; M. Bezruczko, kapitan, starszy adiutant sztabów 30.Korpusu Armii frontu Południowo-Zachodniego. Wśród nich byli także etniczni Niemcy - generałowie S. Delwig (znawca artylerii światowej sławy)czy też S. Sinkler i pułkownik J. Otmarsztajn.
Idea suwerennej Ukraińskiej Republiki Ludowej w sojuszu z Polską zarodziła się w grudniu 1919 roku, podczas pobytu Petlury w Warszawie, a została dwustronnie zaaprobowana 21 kwietnia 1920 roku, w czasie spotkania, J. Piłsudskiego z S. Petlurą w Winnicy. Już w maju 1920 roku rozpoczęto wspólną kampanię połączonych sił Polski i URL (УНР). W pierwszym etapie polsko-sowieckiej wojny wojska Polski wraz z wojskami z URL (УНР) nacierały pomyślnie zdobywając Żytomierz, Korosteń, Malin, Koziatyn, Żmerynkę i Winnicę.
Generał Rydz-Śmigły przyjmuje defiladę w Kijowie, 7 maja 1920 r. (z archiwum A. Nieuważnego)
7 maja polsko-ukraińska armia wkroczyła do Kijowa, który bolszewicy poddali bez walki. Szerokim frontem sojusznicy dotarli do Dniepru i zajęli przyczółki na jego wschodnim brzegu.
Jednakże już 6 maja 1 Armia Konna S. Budionnego na północ od Jekaterynosławia rozpoczęła przeprawę przez Dniepr i 27 maja, po koncentracji pod Humaniem, jej oddziały rozpoczęły atak na pozycje polskie. Po kilku nieudanych natarciach Budionny znalazł lukę w ugrupowaniu wojska polskiego i 5 czerwca 1920 r. przełamał polską obronę, a w końcu lipca wojska sowieckie stanęły na linii Bugu. Armia Czerwona pokonała w krótkim czasie ponad 400 kilometrów wtargnęła na terytorium Polski i bolszewickie wojsko okazało się wkrótce na przedpolach Warszawy.
Jednakże nie spełniły się przewidywania strategów bolszewickich i udana ofensywa nie doprowadziła do sprzeczności klasowych, a na odwrót, skonsolidowała Polaków.
Bitwa Warszawska (znana jeszcze jako „cud nad Wisłą”) stoczona w dniach 13–25 sierpnia 1920 zadecydowała o zachowaniu niepodległości przez Polskę i przekreśliła plany rozprzestrzenienia rewolucji na Europę Zachodnią. Po bitwie nad Niemnem – drugiej i ostatniej z wielkich bitw wojny polsko-bolszewickiej Armia Czerwona poniosła kolejną ostateczną klęskę.
Jednakże obydwie strony - Polska i Rosja sowiecka były też zainteresowane rozejmem, który zaistniał 12 października 1920 roku na konferencji w Rydze, na której nie było przedstawicieli URL (УНР), stroną rokowań była USRS - sowieckie państwo ukraińskie. W listopadzie wojska ukraińskie, bez wsparcia sojusznika, ruszyły na znacznie silniejsze siły wroga, co doprowadziło do porażki i wycofania się na zachód. 10 listopada bolszewicka kawaleria dokonała głębokiego wyłomu na froncie koło Mohilowa (na Dniestrze) i po zaciętych bojach zmusiła ukraińskich żołnierzy do wycofania się za Zbrucz. Ukraińcy zostali internowani w polskich obozach, zaś 18 marca 1921 roku w Rydze podpisano traktat pokojowy między Polską i Rosją sowiecką, w której Polska oficjalnie uznała Ukraińską Socjalistyczną Republikę Sowiecką (USRS). Prawobrzeżna Ukraina ponownie została rozdzielona między Polską i sowiecką Rosją.
Autor książki Ludmiła Sulima
J. Piłsudski czuł moralne zobowiązanie wobec oszukanych przez „wielką politykę” ukraińskich sojuszników. Stąd zabrzmiało jego słynne „Ja was przepraszam, Panowie. Ja was przepraszam. Tak nie miało być”, wypowiedziane 15 maja 1921 r. do internowanych w Kaliszu i Szczypiornie Ukraińców, świadczące o tym, iż jako marszałek podjął się on odpowiedzialności za to, na co on nie mógł już wpłynąć. Były to przeprosiny za zawód sprawiony zawarciem pokoju z Moskwą w Rydze, wymuszonego stanem spraw i umysłów w Polsce, domagających się pokoju za wszelką cenę.
Druga zimowa kampania lub ostatnia wyprawa URL (УНР) odbyła się w listopadzie 1921 r. W kampanii wzięło udział około 1 000 oficerów i kozaków ukraińskiej armii z liczby jeńców, których byli w polskich obozach internowanych. Na Polesiu sformowano, Wołyńską i Podolską grupy armii URL (УНР) pod dowództwem pułkownika Ł. Stupnyckiego i generała-chorążego W. Janczeka. Ostatni nierówny bój z wojskami bolszewickimi stoczyła Grupa Wołyńska 17 listopada 1921 roku pod Małymi Mińkami (rejon narodnicki obwodu żytomierskiego) w pobliżu miasta Bazar. W bitwie zabito ponad 400 i wzięto do niewoli 536 żołnierzy. 359 z nich rozstrzelano na miejscu. Wśród aresztowanych było 177 oficerów dowództwa armii URL (УНР), których odprawiono do Kijowa na przesłuchanie w katownie „Czeka”, a następnie rozstrzelano. Drugi zimowy pochód zwany też wyprawa listopadowa zorganizowany przez Głównego atamana S. Petlurę, nie miał szans na powodzenie. Jednakże powstańcze oddziały kontynuowały walkę do 1924 roku. W roku 1926 w Paryżu podstępnie został zgładzony Naczelny Ataman Semen Petlura. Nastał krwawy przedświt nowej sowieckiej epoki: nieustanne areszty i procesy sądowe, egzekucje, zesłania, łagry i sztuczny głód ...
R. SLEPENCZUK
(Materiał w oparciu o książkę Sulimy: „Dziedzictwo przodków”).
