„Rosja obiecuje, gdy jest do tego zmuszona, i nie dotrzymuje swych obietnic z chwilą, gdy ma po temu siłę” – Józef Piłsudski
Kształtowanie się granic i ustroju II RP było procesem długotrwałym, skomplikowanym i dla wielu Polaków dramatycznym. Szanse na niepodległość Polski stworzyła I wojna światowa, a następnie przewrót bolszewicki 1917 w Rosji oraz Rewolucja listopadowa* w Niemczech. Powodzenie rokowały dwie koncepcje, które sukces polskiej sprawy widziały jako pochodną konfliktu zaborców i rozbudzenia w Polakach powszechnego patriotyzmu, tępionego od pokoleń przez zaborców.
Twórcami owych koncepcji byli Józef Piłsudski i Roman Dmowski, którzy wprawdzie różnili się diametralnie w kwestii wyboru państw wartych wciągnięcia do strategii i taktyki niepodległościowej, ale jako zgodni w wielu innych ważnych poczynaniach niepodległościowych, zostali uznani za ojców odrodzenia polskiej niepodległości. Twórca koncepcji, która miała okazać się efektywniejszą – Józef Piłsudski – stawiał na państwa centralne (trójprzymierze Austro-Węgier, Niemców i Włoch), natomiast Roman Dmowski na państwa Entanty, głównie Rosję.
Roman Dmowski
„Wielki naród, jak już było gdzie indziej powiedziane, musi nosić wysoko sztandar swej wiary”.
Józef Piłsudski, w młodości socjalista i więzień carskiego reżimu (m.in. zesłany na Syberię) z zasady nie wierzył w istnienie wobec Polski dobrych intencji państw obcych, a już szczególnie Rosji jakiegokolwiek koloru. Jako członek Polskiej Partii Socjalistycznej popierał jej program budowy odrodzonej Polski, natomiast co do sposobów osiągnięcia niepodległości był zdecydowanie przeciwny pokojowej koncepcji osiągnięcia celu – uważał, że niezbędny jest czyn zbrojny.
Na tym tle doszło do sporu, w wyniku którego powstała PPS – Frakcja Rewolucyjna i następnie w 1908 roku we Lwowie Związek Walki Czynnej. W następnych latach zaistniało wiele podobnych organizacji, jak: Związek Strzelecki we Lwowie, czy Towarzystwo „Strzelec” w Krakowie. Zasiliły one Legiony Polskie – polską formację wojskową utworzoną 27 sierpnia 1914 u boku Armii Austro-Węgierskiej. Legionom Polskim początek dała Pierwsza Kompania Kadrowa, sformowana 3 sierpnia 1914 w Krakowie z inicjatywy Józefa Piłsudskiego, który też został komendantem I-szej Brygady LP.
Spotkanie generała Hallera (Błękitna Armia) i marszałka Piłsudskiego
W kraju, z inicjatywy tzw. aktywistów (zwolenników współpracy z Austro-Węgrami i Niemcami), powstała Polska Organizacja Wojskowa. W 1917 r. komendant Piłsudski próbował wymóc na trójprzymierzu powołanie rządu polskiego (w miejsce zależnej od zaborców Rady Regencyjnej stworzonej w 1916 r.), a kiedy to się nie udało, namówił podwładnych do niezłożenia przysięgi na wierność cesarzowi, które to wydarzenie do historii przeszło pod nazwą tzw. kryzysu przysięgowego. Za to został skazany w lipcu 1917 r. na więzienie i zesłany do twierdzy w Magdeburgu, gdzie spędził resztę wojny.
10 XI 1918 Józef Piłsudski został zwolniony i wezwany do kraju. Dzień później Rada Regencyjna przekazała mu władzę wojskową, a 14 listopada cywilną. 16 XI wystosował notę do państw neutralnych i wojujących w I wojnie światowej, mówiącą o utworzeniu niepodległego państwa polskiego. Dwa dni później powołał rząd z Jędrzejem Moraczewskim na czele.
Zygmunt Fortunat Miłkowski, pseud. Teodor Tomasz Jeż – jeden z założycieli Ligi Polskiej i Ligi Narodowej, z której wywodzi się Narodowa Demokracja. Polski pisarz (liczbą powieści ustępował tylko Kraszewskiemu), publicysta i polityk niepodległościowy, powstańczy pułkownik. Absolwent Uniwersytetu Kijowskiego
22 XI 1918 Piłsudski otrzymał tytuł Tymczasowego Naczelnika Państwa, który oficjalnie potwierdził jego pozycję w kraju jako politycznego decydenta. Ustanowił on II Rzeczpospolitą republiką demokratyczną z Sejmem, który miał zostać wybrany 26 stycznia 1919 roku i jako parlament ustanawiać szczegółowo ustrój państwa.
Drugi z ojców odrodzenia Polski, Roman Dmowski, kierował Ligą Narodową – tajną organizacją polityczną, utworzoną 1 IV 1893 r. z przekształcenia Ligi Polskiej**. Była ona ośrodkiem dyspozycyjnym ruchu narodowego na wszystkie trzy zabory. Celem Ligi Narodowej było kształtowanie nowoczesnego narodu polskiego – silnego, gotowego oprzeć się innym narodom i realizującego własną misję dziejową. Charakteryzowało ją dążenie do utworzenia jednolitego narodowo państwa - upatrywała zagrożenie w mniejszościach narodowych, była antysemicka i negatywnie się odnosiła do walki klasowej. Piętnując ucisk władz rosyjskich i lojalizm ugodowców wobec Rosji, do działań niepodległościowych się nie przykładała. Nawet rewolucja społeczno-narodowa 1905 r. nie podnieciła narodowców bojowo - uznali ją za przejaw anarchii osłabiającej państwo i tym samym ich własne bezpieczeństwo. W zaistniałej sytuacji postanowili swój patriotyzm realizować w co najwyżej autonomicznej Polsce i to pod szczelnym imperialnym parasolem Rosji.
16 sierpnia 1914 r. zebrani w Krakowie galicyjscy politycy podjęli decyzję o tworzeniu Legionów Polskich. Miasto opanowała euforia. Pierwsze od 1831 r. wojsko polskie stawało się faktem. Na zdjęciu: Drużyna krakowskich "Sokołów" przyłącza się do Legionów Polskich. Przemarsz ulicami Krakowa
Z wybuchem I wojny światowej narodowcy rozpoczęli działalność dyplomatyczną, w efekcie której doszło do powołania w 1917 roku Amii Polskiej we Francji (Błękitna armia gen. Hallera) oraz Komitetu Narodowego Polskiego (KNP), na czele którego stanął Roman Dmowski. Państwa Ententy uznały KNP za oficjalne przedstawicielstwo państwa polskiego. Po zakończeniu wojny Dmowski wrócił do kraju, by z Ignacym Paderewskim reprezentować Polskę na konferencji pokojowej w Paryżu (1919-1920). Zaprezentowali oni tam swoją wizję odrodzonego państwa, bazującą na inkorporacji do II Rzeczypospolitej ziem etnicznie polskich i maksymalnego ograniczenia mniejszości narodowych.
Pomysł ten nie spotkał się z uznaniem większości gremium, ponieważ utworzenie państwa narodowego po przeszło 100-letnich zaborach nie wyglądało racjonalnie. Aczkolwiek stwierdzić trzeba, że mimo przywództwa w zwycięskiej wojnie polsko-bolszewickiej autora koncepcji federacyjnej, zrealizowana została w większej części idea Dmowskiego. W tym miejscu godzi się zaakcentować to, że mimo różnic ideowych i braku wzajemnej sympatii, ci dwaj wielcy patrioci dokonali wspólnie dzieła odrodzenia niepodległej Polski z dwóch jakby stron frontu wojny światowej – Dmowski pozyskał przychylność Entanty, pomoc wojskową i pieniężną oraz wywalczył zachodnie granice Polski, natomiast Piłsudskiemu zawdzięczamy odrodzenie głównych fundamentów niepodległości dzięki wrogom Ententy, odbicie znacznej części zagrabionych ziem i uratowanie Europy przed bolszewizmem.
______________________________________
*) Rewolucja listopadowa w Niemczech – rozpoczęty 3 listopada 1918 rebelią marynarzy w Kilonii proces buntów wielu grup zmęczonego wojną społeczeństwa, w wyniku których doszło do upadku monarchii (9 XI 1918 abdykacja cesarza Wilhelma II) i zaistnienia ustroju republikańskiego (13 II 1919 - Republika Weimarska). Istotną rolę inspiracyjną odegrały wydarzenia rewolucyjne w Rosji oraz działalność socjaldemokratów i komunistów w Niemczech (Związek Spartakusa przekształcony 31 XII 1918 w Komunistyczną Partię Niemiec).
**) Liga Polska - tajna niepodległościowa organizacja polityczna działająca w latach 1887-1894. Została powołana do życia w Szwajcarii w 1887 r. przez grupę dawnych uczestników powstania styczniowego przebywających w zaborach pruskim i austriackim, a także na emigracji. Jej celem było odzyskanie niepodległości Polski w granicach przedrozbiorowych na podstawie federacyjnej i z uwzględnieniem różnic narodowościowych.
Adam JERSCHINA
ajer@ukr.net
