Życie kulturalne, edukacyjne, naukowe i teatralne polskiej społeczności kraju koncentrowało się w Kijowie, gdzie działała największa ilość polskich instytucji krajowych. Szybki rozwój Kijowa w drugiej połowie XIX wieku stopniowo przekształcił miasto w ważne administracyjne, polityczne, gospodarcze i społeczno-kulturalne centrum Ukrainy i przyczynił się do napływu ludności polskiej, zwłaszcza szlachty i mieszczan. Pod koniec XIX wieku liczba Polaków w mieście wynosiła około 24 900 osób (8,5% ogółu mieszkańców miasta), a już w 1915 r. - 100 tys. osób (około 20-25% mieszkańców miasta).
W latach 1916–1918 w Kijowie działały polskie teatry i studia teatralne, polskie Kursy Przygotowania Pedagogicznego im. Feliksa Kona (od 1922 roku - trzyletnie), które później (w 1923 roku) zostały przekształcone w Polskie Liceum Techniczne i Polskie Technikum Pedagogiczne im. Feliksa Kona; Ogólnoukraińskie Kursy Kształcenia Polskich Nauczycieli (od 1924 r.); aktywnie działało Polskie Towarzystwo Naukowe.
Po pierwszej wojnie światowej polskie ośrodki badawcze były reprezentowane w polskim oddziale Ukraińskiej Akademii Nauk. We wrześniu 1917 r. otwarte zostało Polskie Kolegium Uniwersyteckie w Kijowie. W latach 1917–1918 działały: Polski Wolny Uniwersytet Powszechny bądź Polski Uniwersytet Ludowy oraz liczne szkoły podstawowe, średnie i wyższe [32]. W tym czasie w obwodzie kijowskim funkcjonowało 16 polskich szkół średnich, w których uczyło się około 3500 uczniów. Większość tych szkół mieściła się w Kijowie.
Większość polskich czasopism wydawanych na Ukrainie drukowano również w Kijowie – w tym były to takie gazety jak: „Sierp” (1922–1939, w 1936 r. gazeta została przekształcona w „Głos Radziecki”), „Głos Młodzieży”, „Marchlewszczyzna Sowiecka” i inne. W Kijowie działało Polskie Narodowe Towarzystwo Wydawnicze „Trybuna”, które drukowało w języku polskim literaturę beletrystyczną, edukacyjną, polityczną i oświatową. Część polskiej literatury edytowano także w wydawnictwie „DERŻNACMENWYDAW” (Charków), które specjalizowało się w wydawaniu książek w językach mniejszości narodowych. Najbardziej popularnym wśród ludności polskiej w drugiej połowie lat dwudziestych XX wieku był tygodnik z przeważającym kierunkiem „włościańskim” „Sierp”, którego pierwszy numer ukazał się 24 lipca 1922 roku. Pismo te było organem Biura Polskiego Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii (b) Ukrainy (red. nacz. I. Wyszniewski ) i wydawano go w nakładzie w 4500 egzemplarzy. Jego redaktorami byli dyrektor Instytutu Kultury Polskiej Bolesław Skarbek-Szacki i wiceprezes Instytutu Henryk Politur.
Popularnym był również dwutygodnik o nakładzie 1500 egzemplarzy przeznaczony dla młodzieży robotniczo-włościańskiej Radzieckiej Ukrainy „Głos Młodzieży”, założony 15 stycznia 1925 r., jako organ Komitetu Centralnego Leninowskiego Komunistycznego Związku Młodzieży (red. nacz. I. Stajn) W czwartym roku istnienia został przekształcony w gazetę tygodniową i należał do długotrwałych periodyków polskich: ukazywał się bez przerwy niemal 11 lat, tj. do kwietnia 1935 r.
W latach dwudziestych i trzydziestych XX w. w Kijowie działał także Centralny Polski Klub Robotniczy, Centralna Polska Biblioteka Państwowa, Instytut Polskiej Kultury Proletariackiej, Polski Instytut Edukacji Społecznej, Polski Instytut Pedagogiczny, szkoły Pedagogiczne i Mechaniczne, Teatr Polski, Sekcja Polska w Komunistycznym Instytucie Rolnictwa, polski oddział Kijowskiego Instytutu Medycznego, dzienne i wieczorowe polskie tzw. ROBFAKI (fakultety robotnicze), istniały nawet dwa polskie Domy Dziecka.
W roku akademickim 1924–1925 w Kijowie powstały polskie technika - pedagogiczne i mechaniczne, a także dwie rolnicze szkoły zawodowe we wsiach Czeremoszni okręgu wołyńskiego i Makarenec okręgu berdyczowskiego. Częstokroć powstawały pierwsze polskie sowieckie instytucje edukacyjne, głównie na bazie istniejących. W przyszłości niektóre z nich reorganizowano i przekwalifikowano na inne instytucje. Na przykład Polski Instytut Pedagogiczny im. Feliksa Dzierżyńskiego został założony w 1930 r. na bazie istniejącej Polskiej Szkoły Pedagogicznej im. Feliksa Kona w pomieszczeniu w Zaułku Rylskim 10. Tu działała też Polska Szkoła, Centralna Polska Biblioteka Państwowa (przynajmniej do 1933 r.), Centralny Polski Klub Robotniczy, a nawet studenci Polskiego Instytutu Pedagogicznego mieszkali tam przez jakiś czas.
Polski Instytut Pedagogiczny, który faktycznie zaistniał od stycznia 1932 r., funkcjonował owocnie jedynie w ciągu kilku lat, współpracując z Instytutem Polskiej Kultury Proletariackiej (IPKP) w strukturze Ogólnoukraińskiej Akademii Nauk (OUAN). Nie posiadając siedziby, IPKP działał w ramach Polskiego Instytutu Pedagogicznego (pracownicy IPKP byli również nauczycielami w Polskim Instytucie Pedagogicznym). Na bazie Polskiego Instytutu Pedagogicznego prowadzono również szkolenie aspirantów IPKP. W szczególności w roku akademickim 1933–1934 w Polskim Instytucie Pedagogicznym przeszkolono 417 studentów i 40 aspirantów, a na wydziale pracy było 540 słuchaczy.
Władze bolszewickie próbowały wykorzystać rozwój kultury narodowej do własnych celów, w szczególności do edukacji obywateli nowego modelu, a mianowicie „narodu radzieckiego”, wykształconego w duchu komunizmu. Podstawowym celem władz było wyeliminowanie analfabetyzmu, wprowadzenie obowiązkowej edukacji na poziomie podstawowym i średnim oraz zwiększenie ogólnego poziomu kultury ludności kraju. Na przykład, w 1927 r. wśród ludności polskiej, zamieszkującej na sowieckiej Ukrainie piśmiennych było tylko 48,2%. Zwiększeniu poziomu kultury i wykorzenieniu analfabetyzmu polskich mieszkańców sowieckiej Ukrainy sprzyjały działania sieci polskich szkół, czytelni, bibliotek różnego rodzaju i typów oraz innych instytucji kulturalnych i edukacyjnych.
Jedną z takich instytucji była Centralna Polska Biblioteka Państwowa w Kijowie (CPBP), która działała w latach 1925–1937 i była finansowana z budżetu państwa (nb. w roku 1926 budżet biblioteki wynosił 10783 rubli). Głównym celem stworzenia tego księgozbioru było zaspokojenie potrzeb czytelniczych ludności polskiej mieszkającej w mieście i wokół niego, a także w innych okręgach USRR. Kolejnym ważnym zadaniem CPBP było stworzenie odrębnego państwowego narodowego centralnego funduszu polskiej książki, organizacja bibliotek mobilnych (objazdowych) oraz udzielanie pomocy organizacyjnej i metodologicznej polskim bibliotekom, powstającym na obszarach radzieckiej Ukrainy (głównie na jej prawobrzeżnej części), gdzie polska ludność mieszkała w zwartych skupiskach (w drugiej połowie lat dwudziestych XX w. w republice było około 120-130 polskich rad wiejskich).
Niektóre regiony kraju liczyły do 50000 Polaków, jednak połowa mieszkańców nie miała ani polskich bibliotek, ani polskich klubów, ani innych narodowych instytucji kultury. W sumie w drugiej połowie lat dwudziestych XX w. mieszkało na Ukrainie około 476000 Polaków (w ZSRR około 800000), działało kilkaset (w granicach 300-400) polskich szkół, około 70-80 polskich czytelni, 30–40 budynków wiejskich („Domów Chłopa”), 70–80 bibliotek, 10–20 klubów.
W 1925 r. zasoby biblioteczne CPBP wynosiły 20000 woluminów, w 1927 r. - 29539 (jednak tylko 12337 woluminów przeznaczone były do użytku publicznego, a pozostałe książki znajdowały się w zasobach archiwalnych). W 1928 r. księgozbiór liczył ponad 33000 woluminów, a w roku 1931 – 48 000 woluminów. Jednocześnie w zasobach bibliotecznych zorganizowano dział naukowy stanowiący 35 tysięcy woluminów. W Centralnej Polskiej Bibliotece Państwowej w Kijowie gromadzono także prawie wszystkie czasopisma w języku polskim, wydawane w ZSRR, w tym takiew jak: „Sierp”, „Gwiazda Młodzieży”, „Głos Młodzieży”, „Trybuna Radziecka”, „Do światła”, „Myśl bolszewicka” i inne. Oczywiście bibliotekę uzupełniano w przeważającej części sowieckimi wydaniami polskojęzycznymi, drukowanymi głównie w celach propagandowych.
Najpopularniejszą wśród czytelników była literatura piękna (76,5%), (w tym 86,7% w języku polskim). Zdecydowana większość wydań literatury pięknej, udostępnianych czytelnikom wydrukowana była w latach dwudziestych XX wieku (wydania tzw. „czerwonego pisarstwa”).
Nowych publikacji naukowych w języku polskim było bardzo niewiele, a ze starej literatury naukowej tylko niewielka część była dozwolona do ogólnego użytku. Wśród wydań literatury pięknej najbardziej poczytnymi były utwory M. Gorkiego, G. Danilewskiego, G. Zapolskiej, B. Kellermana, J. Korczaka, J. Londona, E. Orzeszko, B. Prusa, W. Rejmonta, A. Strugi, K. Tetmajera i innych. Ciekawe, że najczęściej wypożyczano takie tytuły jak „Przedwiośnie” - S. Żeromskiego, „Chłopi” - W. Rejmonta, „Tunel”- B. Kellermana, „Historia jednej bomby” - A. Struga, „Pierwsze opowiadania” - B. Prusa.
W 1928 roku 1022 osób było regularnymi czytelnikami (subskrybentami, czyli użytkownikami okresowych abonamentów), to znaczy, że co dziesiąty Polak mieszkający w Kijowie był aktywnym czytelnikiem CPBP. Siedem lat później liczba ta wzrosła do 1200. Ponadto biblioteka obsługiwała około 2500 osób w ramach abonamentów zbiorowych (liczba abonamentów zbiorowych wynosiła około 500) i bibliotek ruchomych.
Oprócz udzielania odczuwalnej pomocy już istniejącym polskim wydziałom w bibliotekach powiatowych, pracownicy CPBP pomagali w tworzeniu nowych polskich oddziałów w tego typu księgozbiorach w Berdyczowie, Humaniu, Białej Cerkwi i innych terytorialnych bibliotekach. Ogółem, w drugiej połowie lat dwudziestych XX wieku, przy aktywnej pomocy pracowników CPBP, zorganizowano odrębne oddziały, które miały zapewnić pomoc metodologiczną i organizacyjną polskim księgozbiorom w ośmiu bibliotekach okręgowych.
Oprócz tego polskie oddziały działały w korosteńskiej, wołyńskiej, mohylowskiej, kamieniec podolskiej i innych bibliotekach okręgowych. Ogółem, w 1928 r. CPBP zapewniała konsultacje, nadesłała karty katalogowe, specjalne tabele klasyfikacyjne oraz udzielała innej pomocy osiemnastu polskim oddziałom w bibliotekach okręgowych.
Z czasem przy udziale pracowników CPBP powstały polskie biblioteki w Dnieprodzierżyńsku, Dniepropietrowsku, Mikołajowie, Proskurowie, Fastowie, Berdyczowie, Białej Cerkwi i innych miastach, miasteczkach i wsiach USRR, tam, gdzie Polacy mieszkali w zwartych skupiskach. Pod koniec roku 1929 w radzieckiej Ukrainie istniało 79 polskich bibliotek z księgozbiorem 74661 woluminów, w tym 48621 w języku polskim. Ogółem biblioteki te nawiedzało około 6500 czytelników.
Na początku lat 30. XX wieku kierownictwo radzieckiej Ukrainy przyjęło szereg rezolucji dotyczących poprawy usług kulturalnych i edukacyjnych Polaków ukraińskiej SRR. W grudniu 1930 roku w Kijowie powstał Naukowo-Badawczy Instytut Polskiej Kultury Proletariackiej przy WUAN (kierowany przez dyrektora B. Skarbka), głównym zadaniem którego było promowanie marksizmu-leninizmu wśród Polaków. Instytut miał pięć sekcji: społeczno-ekonomiczną, historyczną, literacką, filologiczną, antyreligijną. Również na przełomie lat 1930–1931 w Kijowie otwarto Polski Instytut Edukacji Publicznej.
W ogóle w USRR działały wówczas dwie polskie uczelnie pedagogiczne, cztery rolnicze i jedno technikum industrialne. W roku 1930 w Kijowie poczęto wydawać czasopismo „Poradnik Oświatowy” (1930–1932) - nowe kwartalnik w języku polskim Ludowego Komisariatu Edukacji Ukraińskiej SRR (nakład około 1000–1400 egzemplarzy, o objętości 50–100 stron). Ponadto pod koniec 1931 r. Komitet Centralny Komunistycznej Partii Ukrainy wyznaczył zadanie doprowadzenia w 1932 r. nakładu gazety „Sierp” do 25 tysięcy egzemplarzy, a „Głosu Młodzieży” do 10 tysięcy.
Jednak na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych władze bolszewickie postanowiły stopniowo ograniczać politykę ukorzenienia i ukrainizacji. Podczas drugiego ogólnoukraińskiego spotkania w sprawie pracy (1930 r.) nie było już żadnego podobieństwa, nie tylko do dyskusji politycznych, ale także do elementarnego wyrażania własnej opinii przez lokalnych przedstawicieli mniejszości narodowych.
Rezolucja Ukraińskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego i Rady Komisarzy Ludowych USRR z dnia 3 lutego 1931 roku w sprawie reorganizacji obszarów USRR doprowadziła do zniesienia i restrukturyzacji niektórych okręgów narodowych. W sierpniu 1931 r. wszystkie biura i sekcje narodowe przy Komitecie Centralnym Komunistycznej Partii Ukrainy zostały zlikwidowane. W związku z tym zmieniła się polityka Komunistycznej Partii Ukrainy w stosunku do polskiej mniejszości narodowej. Polityka promowania rozwoju narodowego straciła na wartości i stała się hamulcem machiny totalitarno-administracyjnej. Od roku 1933 działalność kulturalna wśród mniejszości narodowych, w szczególności wśród Polaków, w warunkach biurokratycznego systemu państwowego zaczęła gwałtownie się zwijać.
W tamtym czasie podejmowano decyzje w charakterystycznym duchu „antynacjonalistycznym”, w którym wysuwano na pierwszy plan „ujawnianie” prób kontrrewolucji przenikającej pono do polskich szkół w celu „wychowania młodego pokolenia w duchu antyradzieckim”. Na przykład w wyniku realizacji decyzji partyjnych w roku 1934 w obwodzie winnickim z 291 z wykładowym językiem polskich 135 zreorganizowano na język ukraiński, a w obwodzie kijowskim z 153 szkół polskich 70 przekształcono w ukraińskie. A na początku 1938 roku w obwodzie kijowskim istniało już zaledwie pięć polskich szkół.
W styczniu 1934 roku podpisano polsko-niemiecką deklarację o niestosowaniu przemocy, co znacznie komplikowało stosunki polsko-radzieckie i pogłębiło negatywne nastawienie władz radzieckich wobec Polaków. Rozpoczęło się masowe zwalnianie obywateli narodowości polskiej i niemieckiej z odpowiedzialnych posad państwowych, a nawet stanowisk niższego szczebla (w szczególności w zakładach zbrojeniowych USRR).
W połowie lat trzydziestych na Ukrainie organy partyjne podjęły szereg decyzji i rozporządzeń, mających na celu „oczyszczenie” od Polaków - jako „elementów antyradzieckich” -szkół, techników, instytutów i innych instytucji kultury i edukacji. Na podstawie tych zarządzeń większość polskich placówek edukacyjnych została zamknięta, a edycję wielu polskich gazet wstrzymano.
W 1935 r. zlikwidowano Polski Instytut Pedagogiczny, w którym studiowało około 700 studentów, tworząc zamiast tego jedynie stuosobowy oddział w Kijowskim Instytucie Pedagogicznym. Ponadto w roku 1935 podjęto uchwały w sprawie rozwiązania narodowych jednostek administracyjno-terytorialnych, na skutek czego uległ likwidacji polski Rejon Marchlewski i rozpoczęto masową deportację ludności polskiej z miejsc jej zwartego zamieszkania.
Jednocześnie w latach 1935–1936 wraz z likwidacją polskich instytucji edukacyjnych i naukowych polskie kluby, biblioteki, organizacje pozarządowe i towarzystwa zostały zamknięte. Co prawda w 1936 roku Centralna Polska Biblioteka Państwowa w Kijowie jeszcze funkcjonowała w lokalu przy ul. Swierdłowa 19. W listopadzie tegoż roku na polecenie władz zamknięto Dom Kultury Polskiej. W roku następnym zlikwidowano Teatr Polski, Polski Zespół Pieśni i Tańca oraz CPBP, a zasoby tych instytucji przekazane zostały do Biblioteki Akademii Nauk USRR (obecnie NBUW) (niestety, większość książek CPBP zaginęła).
Warto zauważyć, że wraz z likwidacją polskich instytucji kultury, władze obłudnie i cynicznie przyjmowały uchwały głoszące potrzebę usprawnienia pracy kulturalnej i edukacyjnej wśród Polaków z prawobrzeżnej Ukrainy.
Henryk NIEDAŁKOW, Wiktor SOKOŁOW, Jerzy BORCHALENKO
Organizacja społeczna „Zjednoczenie Etnicznych Polaków Ukrainy „Ukraina-Polska”
