Pomnik pamięci w Ustrzykach Dolnych w Parku im. Zesłańców Syberyjskich z inskrypcją: „Żołnierzom Polskim walczącym za Ojczyznę Cześć 1914-1945” (fot. L. Wątróbski)
Geograficznie położone są w paśmie Gór Sanocko-Turczańskich. Dużą część powierzchni tamtejszej gminy zajmują lasy. Jest tam mieszany starodrzew stanowiący część ogromnego kompleksu leśnego ciągnącego się od Słowacji po Ukrainę, a zarazem element otaczającego miasto od północy i wschodu Parku Krajobrazowego Gór Słonych. Ustrzyki Dolne to miasto w województwie podkarpackim, stolica powiatu bieszczadzkiego, położone nad rzeką Strwiąż.
W latach 1944-1951 miasto należało do Związku Radzieckiego, a w Polsce znalazło się w ramach umowy o zamianie granic. Leży na wysokości prawie 500 m n.p.m., na trasie małej i dużej pętli bieszczadzkiej. Według ostatnich danych, miasto liczy ponad 10 tys. mieszkańców. Lokacja Ustrzyk nastąpiła w roku 1509. Miasto leżało przy rozwidleniu ważnych traktów handlowych wiodących do Krosna, Sambora i na Węgry. Rozwijał się handel, a szczególnie znane tam były targi bydła. W roku 1727, dzięki staraniom Ustrzyckich, osada uzyskała prawa miejskie.
Dziś w Ustrzykach Dolnych zobaczyć można m.in. neogotycki kościół rzymskokatolicki z początku ubiegłego wieku pw. Matki Boskiej Królowej Polski
Ożywienie życia gospodarczego spowodowało oddanie do użytku, w roku 1872, linii kolejowej łączącej Ustrzyki z innymi miastami oraz rozwój przemysłu naftowego. W czasie okupacji hitlerowskiej zagładzie uległa tamtejsza społeczność żydowska. W Ustrzykach Dolnych zginęło ponadto wielu Polaków i Ukraińców. Jesienią 1951 roku, po wymianie „odcinków terytoriów państwowych”, Ustrzyki i kilkanaście pobliskich wsi powróciło do Polski.
W roku 1509 Iwonia Unihowski herbu Przestrzał, protoplasta rodu Ustrzyckich, lokował wieś Ustrzyki. Wioska leżała u zbiegu dwóch bezimiennych strumieni, a mieszkańcy nazywali ją po staropolsku Us, czyli ujście – Rzyk czyli rzeki – stąd nazwa wsi Ustrzyki, albo ujście rzeki. W roku 1667 Maciej Stanisław Ustrzycki, sędzia sanocki, poseł na Sejm – wystawił tam kościół farny. Kilka lat później, w roku 1672, podczas ostatniego najazdu czambułów tatarskich Nuradyna-Soltana na Bieszczady, ordyńcy ograbili i spalili miejscowość, a mieszkańców uprowadzili na wschód do niewoli.
Kościół pw. św. Józefa Robotnika w Ustrzykach Dolnych wybudowany w latach 80. XX wieku
W latach dwudziestych XVIII wieku, na mocy postanowienia króla Polski Augusta II Mocnego, Ustrzyki otrzymały prawa miejskie. W okresie rozbiorów znalazły się w granicach cesarstwa austrowęgierskiego. W czasie I wojny światowej toczyły się tam walki pomiędzy wojskami rosyjskimi i austriackimi. 4 września 1914 zatrzymał się tam polski Legion Wschodni złożony z 5 tysięcy legionistów dowodzonych przez gen. Młota Fijałkowskiego w drodze do Sanoka. W listopadzie roku 1918 było świadkiem zwycięskiej potyczki opancerzonego pociągu Kozak pod dowództwem, wówczas porucznika, Stanisława Maczka z oddziałem Ukraińskiej Halickiej Armii. Ukraińcy zaatakowali Ustrzyki Dolne, by odciąć od Polski załogę Lwowa. Na odsiecz miastu pośpieszył przybyły z Krakowa szwadron kawalerii (60 szabel).
W czasie II wojny światowej walki obronne z nacierającymi wojskami hitlerowskimi toczyła 3 Brygada Górska dowodzona przez płk. Jana Kotowicza. Niemcy wkroczyli do Ustrzyk 12 września 1939 i rozpoczęły się aresztowania i wywózka do więzień. Następnie, 29 września 1939, miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną i na mocy odpowiedniej uchwały znalazło się w Ukraińskiej SRR wchodząc w skład obwodu drohobyckiego. Sowiecka okupacja pełna represji i wywózek na Syberię trwała do 27 czerwca 1941, kiedy wkroczyły tam oddziały słowackie (Rýchla Skupina). Po 29 czerwca 1941 całe góry znalazły się ponownie pod okupacją niemiecką.
Cerkiew greckokatolicka pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny zbudowana i konsekrowana w 1847 roku
Rosjanie wrócili tam 18 września 1944 roku, aresztując polskich partyzantów i przeprowadzając ich wywózkę na Syberię. W czerwcu 1946 roku wysiedlano z Ustrzyk Dolnych wszystkich Polaków, wywożąc ich pociągiem towarowym do Polski. W ramach korekty granic Ustrzyki Dolne i okolice zostały przekazane Polsce w zamian za obfitujący w złoża węgla rejon Sokala.
Dziś w Ustrzykach Dolnych zobaczyć można m.in. neogotycki kościół rzymskokatolicki z początku ubiegłego wieku pw. Matki Boskiej Królowej Polski wraz z ikoną Matki Boskiej z Dzieciątkiem z II poł. XVII wieku; murowaną cerkiew greckokatolicką z roku 1874 oraz prawosławną cerkiew na Strwiążku z 1831 i wreszcie budynek byłej synagogi z lat siedemdziesiątych XIX wieku oraz stary cmentarz żydowski z wieku XVIII. Godne odwiedzenia jest również sanktuarium Matki Boskiej Bieszczadzkiej z roku 1743.
Leszek WĄTRÓBSKI
