Gdy Lech przyglądał się mu, orzeł rozpostarł skrzydła…
Legenda
Według popularnej legendy, założyciel państwa Polan, Lech, podczas postoju w okolicach Poznania ujrzał pod wieczór sporych rozmiarów gniazdo na drzewie. Znajdował się w nim biały orzeł z dwoma pisklętami. Gdy Lech przyglądał się mu, orzeł rozpostarł skrzydła na tle nieba czerwonego od zachodzącego słońca. Lech zachwycił się, postanowił tam osiąść, umieścił orła w swym herbie, a miejsce na pamiątkę nazwał Gniezdnem (obecnie Gniezno) od słowa gniazdo. Historia ta będąca częścią legendy o „Lechu, Czechu i Rusie” pierwszy raz spisana została w „Kronice Wielkopolskiej” napisanej po łacinie w 1273 oraz w Kronice Dalimila spisanej w języku czeskim w 1319.
W Legendzie tej upatruje się aluzję do podania o założeniu Rzymu przez Romulusa i Remusa. Jej elementem jest auspicjom, starożytny rytuał wnioskowania z lotu ptaków drapieżnych (np. orła) o aprobacie bogów dla podjętych zamierzeń.
Mniej romantyczna wersja zakłada, że Polanie mogli przyjąć emblemat orła jako symbol mocy wzorując się na cesarstwie rzymskim (od którego symbol orła przejęło wiele europejskich państw).
Geneza herbu
Orzeł w koronie widnieje już na denarach Bolesława Chrobrego – to jego najwcześniejszy zachowany wizerunek. Jest to najprawdopodobniej bielik (charakterystyczne kropki odzwierciedlają białe lotki widoczne w naturze na jego złożonych skrzydłach). Stylizowany wygląd ptaka przedstawionego na monecie powodował spory między uczonymi, mającymi trudności z ustaleniem, czy jest to rzeczywiście orzeł, czy może kogut, gołąb lub paw.
Orzeł występował na monetach i pieczęciach książąt piastowskich, tarczach i chorągwiach od XII wieku. Jako oficjalny herb całego państwa polskiego zaczął być używany od 1295 przez Przemysława II, nawiązującego do tradycji piastowskiej sprzed rozbicia dzielnicowego .
Forma graficzna orła zmieniała się przez wieki. Dzisiejsza jego forma, przyjęta w 1927 (projekt profesora Zygmunta Kamińskiego), jest wzorowana na orle z epoki Stefana Batorego. Trzeba zauważyć, że projekt ten jest w zasadzie bardziej przystosowany do pieczęci lub tarczy okrągłej niż do prostokątnej (heraldycznej).
Orzeł w koronie widnieje już na denarach Bolesława Chrobrego
Zmieniała się także cała tarcza – w Rzeczypospolitej Obojga Narodów tarcza stała się czwórdzielna, z naprzemiennymi wizerunkami polskiego Orła i litewskiej Pogoni. Jednocześnie królowie używali też własnych herbów, zwykle umieszczając je w tarczy sercowej w herbu państwowego (np. snopek Wazów).
Po rozbiorach wiele utworzonych przez zaborców guberni, prowincji i województw polskich otrzymało nowe herby – nadal przewijał się na nich biały orzeł, bez korony albo z koroną, albo z głową odwróconą na lewą część czoła; gdzieniegdzie występowała też Pogoń mimo wygasłej Unii . Najczęściej były to herby złożone z godłem zaborcy (np. Wielkie Księstwo Poznańskie miało herb z czarnym, pokrzyżackim orłem tak jak inne prowincje pruskie, ale z tarczą sercową czerwoną, na której widniał polski orzeł w koronie).
Po powstaniu listopadowym carowie, tytułujący się również królami Polski, przejęli polski Order Orła Białego z niebieską wstęgą, który odtąd cieszył się w Rosji uznaniem.
Na godle z okresu powstania styczniowego widnieje, oprócz orła i Pogoni, Archanioł Michał – patron Ukrainy.
Po rozbiorach ludność polska skrzętnie zbierała przedrozbiorowe grosze i inne polskie monety z herbem Rzeczypospolitej (Orzeł Biały oraz Pogoń na czterech polach tarczy heraldycznej). Oczywiście nie mogło zabraknąć orła na sztandarach i emblematach powstańczych, często nadal z Pogonią litewską.
W 1916 Austria i Niemcy przystały na odnowienie Królestwa Polskiego. W 1917 wyemitowano pierwsze banknoty polskie z orłem w koronie na tarczy niepodzielnej. Po odzyskaniu niepodległości Orzeł Biały został uprawomocniony jako godło państwowe uchwałą sejmową w 1919. Oficjalny wizerunek godła przypominał orła Stanisława Poniatowskiego i był używany do 1927 , kiedy powstała nowa wersja wg projektu Zygmunta Kamińskiego. Odrzucono tradycyjną formę, zastępując ją nową (niżej- Tradycja heraldyczna), m. in. usunięto krzyż z korony, dodano dwie pięcioramienne gwiazdki.
Współcześnie jest to chroniony prawem symbol państwa polskiego. Jego wizerunek widnieje na budynkach administracji państwowej wszystkich szczebli. Jest obecny w szkołach oraz sądach. Ponadto jest reprezentowany na awersach polskich monet. Niemniej jednak w Polsce pojawia się wiele pytań o granicę eksponowania oraz dowolnego interpretowania symbolu narodowego, a także traktowania jako pamiątkowy gadżet.
Po II wojnie światowej, w 1945 władze PRL usunęły koronę z głowy orła. Usunięcie potwierdzono dodatkowo dekretem w 1955. Polski Rząd na Uchodźctwie w odpowiedzi umieścił na głowie orła zamkniętą koronę zwieńczoną krzyżem. Sejm III Rzeczypospolitej przywrócił orłu koronę.
Tradycja heraldyczna
Orzeł przedstawiony jest zgodnie z tradycją heraldyczną, w postaci gotowej do walki. Nieprawdą jest, jakoby złamana została w tym przypadku heraldyczna zasada alternacji, która każe tak dobierać tynktury, aby kolor znajdował na metalu, lub metal na kolorze (metalami w heraldyce są srebro i złoto, najczęstszymi kolorami – czerwień i błękit). Biel oddaje w heraldyce metal srebrny, tak więc nie ma potrzeby dodatkowego oddzielania bieli orła od czerwonego tła. Polskie godło nosi nazwę własną Orzeł Biały, ale Heraldyczny opis e heraldyczny państwowego symbolu brzmi: w polu czerwonym srebrny orzeł w złotej koronie. Ułożenie głowy orła w prawo (w stronę zaszczytną ku prawemu skrzydłu) jest w heraldyce naturalne i nie wymaga dodatkowego określenia.
Również nieprawdziwe jest twierdzenie, że ukoronowanie orła oznacza niepełną suwerenność. Owszem, w zachodnioeuropejskiej heraldyce ukoronowanie przedstawianego na tarczy zwierzęcia czy postaci oznaczało zwykle zależność lenną. Ukoronowany Orzeł Biały przeciwnie, od początku symbolizował suwerenność Polski. Błędem heraldycznym jest natomiast stosowany w ustawie zapis Godło Rzeczypospolitej Polskiej. Zapis ten powinien brzmieć Herb Rzeczypospolitej Polskiej, ponieważ orzeł umieszczony w polu tarczy to, zgodnie z zasadami heraldyki, herb.
Heraldycy krytykują również sam wizerunek orła. Opracowany w 1927 wzór orła, stosowany z niewielkimi zmianami do dzisiaj, wzbudził w momencie jego przyjęcia duże kontrowersje. Krytykowano głównie kilka błędów formalnych: przepaska i łapy (szpony) orła powinny być złote; w koronie powinny być prześwity między kwiatonami; zakończenia przepaski powinny mieć kształt trójliścia; rysunek powinien być płaski z czarnymi liniami konturowymi. Krytykowano również gwiazdki na przepasce oraz użycie korony otwartej zamiast zamkniętej z jabłkiem i krzyżem oraz złote obramowanie tarczy (nie występujące w obecnej wersji godła). Większość z tych uwag przewijała się w czasie dyskusji nad zmianą godła w 1990. Jednak pomimo tych formalnych uchybień, postanowiono zachować wzór z 1927 roku jako najbardziej popularny - w czasach PRL wzorowano na nim kolejne wersje orła bez korony, używała go również Polonia i rząd na uchodźstwie (choć ze zmienioną koroną - zamkniętą z krzyżem).
