Za czasów króla Zygmunta III w województwie kijowskim* intensywnie rozwijało się polskie osadnictwo. Działo się tak dzięki hojności króla, który obficie obdarowywał urzędami i majątkami magnaterię koronną i zasłużonych oficerów z oddziałów kwarcianych**. O wielkiej skali tego osadnictwa świadczy fakt, że do połowy XVII wieku liczba ludności owego województwa została podwojona w stosunku do stanu sprzed 100 lat i sięgnęła dwóch milionów.
Istotne zmiany w etnicznej strukturze pogłębiły kontrasty i konflikty wyrosłe wcześniej na gruncie różnic kulturowych, religijnych i wynikających z podziałów społecznych. Glebą głównych przyczyn buntów kozackich z lat 1637-1638 i następnie wielkiego powstania kozackiego 1648-1654 przeciwko Rzeczypospolitej było niekorzystne dla prawosławnych Rusinów naruszenie...
Wiktoria morska Wazy III pod Oliwą (mal. Anna & Andrzej Orlińscy)
Inkorporowanie w 1600 r. do Rzeczypospolitej Estonii, stało się to powodem wkroczenia wojsk szwedzkich do Inflant. Rozpoczęła się wojna polsko-szwedzka, tocząca się z przerwami od 1601 do 1629 r. Mimo kilku spektakularnych zwycięstw w pierwszych latach wojny (pod Kokenhausen w 1601, Białym Kamieniem w 1604 i Kircholmem w 1605), ta faza okazała się dla Rzeczypospolitej ostatecznie niekorzystna. Szwedzi, po zawarciu w 1617 r. "wiecznego" pokoju z Rosją, wznowili w 1621 r. działania wojenne przeciw Rzeczypospolitej w...
Zygmunt III Waza – portret Marcina Kobera
W pierwszych kilkunastu latach sprawowania władzy królewskiej w Rzeczypospolitej, Zygmunt III Waza najwięcej uwagi poświęcał wszystkiemu co związane z dziedzictwem korony szwedzkiej. Po śmierci w 1592 r. jego ojca – króla Jana III - Zygmunt został formalnie także królem Szwecji. Powstała wówczas personalna unia polsko-szwedzka. Sukcesor, zanim wyprawił się za Bałtyk po koronę, musiał najpierw zagwarantować luterańskim poddanym poszanowanie ich religijnego wyboru i zapewnić, że nigdy nie podejmie prób katolicyzowania Królestwa Trzech Koron. Po...
Król Zygmunt III Waza na koniu
Zmiany zachodzące w Rzeczypospolitej przed i po próbach zjednoczenia Kościołów katolickiego i prawosławnego odbywały się podczas panowania króla Zygmunta III Wazy.
Urodził się on 20 VI 1566 r. jako jedyny syn króla szwedzkiego Jana III Wazy i królewny polskiej Katarzyny Jagiellońskiej. Po śmierci króla Stefana Batorego (12 XII 1586) zwołano wolną elekcję (30 VI 1587) w Woli pod Warszawą dla obrania nowego króla. Odbywała się ona w cieniu sporów między Janem Zamoyskim, popierającym kandydaturę Wazów, a rodem Zborowskich, którzy opowiadali się za...
Męczeństwo Jozafata Kuncewicza (obraz pędzla Józefa Simmlera)
Uroczystego ogłoszenia aktu unii dokonał 23.XII.1595 r. papież Klemens VIII. Prawosławni w Rzeczypospolitej mieli przyjąć dogmaty Kościoła katolickiego i uznać zwierzchnictwo papieża, natomiast zachowywali wschodni obrządek liturgiczny, małżeństwa księży, kalendarz juliański i znaczną samodzielność administracyjną.
Postanowienia aktu unijnego z grudnia 1595 roku zostały źle przyjęte przez niższe duchowieństwo, a także bractwa cerkiewne i ruską szlachtę z kniaziem Ostrogskim na czele. Niezadowolenie...
„Kazanie Skargi” (Jan Matejko). Królewski kaznodzieja straszył upadkiem Rzeczpospolitej pod ciosami Turków jako karą za tolerowanie innowierców, czyli szlachty przechodzącej do nowo powstałych Kościołów...
Batory pod Pskowem. Jan Matejko
Unia lubelska była oryginalnym przedsięwzięciem politycznym w Europie czasów dominowania już monarchistyczno-absolutystycznego modelu ustrojowego: w wyniku porozumienia szlachty dwóch państw i trzech narodów powstało oto nowe państwo o mocno zdecentralizowanej władzy królewskiej, co wyraźnie zaznaczono poprzez nazwanie go Rzeczą Pospolitą*.
Bardzo istotną dla późniejszych pokoleń Litwinów, Polaków i Rusinów żyjących w innych organizmach państwowych, czyli też współcześnie dla Ukraińców, powinna być świadomość wielowiekowej wspólnoty w owym unikalnym...
Jan Matejko - Unia Lubelska
Z burzliwych zdarzeń sejmu lubelskiego Matejko wybrał moment uroczystego zaprzysiężenia aktu unii przez reprezentantów zbratanych narodów: Polski oraz Litwy i Rusi. Ośrodkiem kompozycji jest postać ostatniego z Jagiellonów króla Zygmunta Augusta z krucyfiksem w wysoko uniesionej dłoni. Obok króla na tle okna stoi prymas Polski - Jakub Uchański asystujący kasztelanowi Marcinowi Zborowskiemu (w rzeczywistości nie żył już od 4 lat) podczas wypowiadania słów przysięgi. Za kasztelanem klęczy z obnażonym mieczem (jedyny litewski senator, który nie złożył podpisu pod...
Karta tytułowa Statutu Łaskiego przedstawia kanclerza Łaskiego i króla Aleksandra. Statut stał się fundamentalnym źródłem prawa faktycznie aż do rozbiorów
Król Kazimierz IV Jagiellończyk zmarł w Grodnie 7 czerwca 1492 roku w wieku 65 lat. Tron polski przejął po nim jego syn Jan Olbracht, a wielkim księciem litewskim został Aleksander Jagiellończyk, co...
„Zniszczenie Nowogrodu przez Iwana III”. Obraz pędzla Klaudiusza Lebiediewa. Republika Nowogrodzka pozostawała w stosunku lennym do Korony Królestwa Polskiego związana osobą brata Jagiełły Lingwenem
Po śmierci Władysława II Jagiełły królem Polski został jego najstarszy syn Władysław III Warneńczyk (ur. 31.X.1424 r., zm. 10.XI.1444). Niespełna 10-letni królewicz został koronowany 25 lipca 1434 roku, dzięki poparciu mądrego i wpływowego biskupa krakowskiego, księdza kardynała Zbigniewa Oleśnickiego.
Przez kilka lat w jego imieniu rządy sprawowała Rada Opiekuńcza i regent w osobie tegoż kardynała - znamienitej i zasłużonej dla kraju postaci, ale mającej wielu wrogów wśród...
Bitwa pod Grunwaldem – jeden z najsłynniejszych obrazów Jana Matejki. Malarz podczas pracy korzystał głównie z „Roczników Jana Długosza” – polskiego kronikarza, który na podstawie ustnych relacji swojego ojca opisał bitwę oraz, w pewnym stopniu, na przekazie Marcina Bielskiego. Artysta malował obraz w Krakowie przez około 6 lat (1872-1878).
Zawarta 14 sierpnia 1385 roku w Krewie unia personalna Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim wynikała z zagrożenia, jakie tym krajom stwarzał Zakon Krzyżacki, którego „misja” chrystianizacji pogan była de facto przykrywką dla zaborczych ambicji realizowanych „ogniem i mieczem” i polityczną...
Dymitr z Goraja powstrzymuje Jadwigę (obraz Jana Matejki)
Bezpotomność Kazimierza III Wielkiego i związane z tym osłabienie polskiego administrowania Rusią Halicko-Wołyńską po jego zgonie (5 XI 1370), sprytnie wykorzystali Litwini – szybkimi atakami zbrojnymi odzyskali wszystkie wcześniej utracone ziemie (księstwa: włodzimierskie, bełskie i chełmskie).
Tymczasem, zgodnie z polsko-węgierską umową sukcesyjną, na krakowskim tronie zasiadł Ludwik Węgierski (1326-1382), na pół Polak, jako że jego matką była Elżbieta Łokietkówna, córka Władysława Łokietka. Król ten, na Węgrzech z przydomkiem Wielki, nie cieszył się w Polsce zbytnią popularnością, ale doprowadził m.in. do rozwoju handlu i...
„Powtórne zajęcie Rusi” – Jan Matejko
Obraz przedstawia chwilę kładzenia kamienia węgielnego pod lwowską katedrę rzymsko-katolicką. Wobec duchowieństwa cerkiewnego, idącego w procesji z obrazami cerkiewnymi, klęczą zhołdowani książęta - bełzki, wołyński i przemyski. Wśród gromady czerńców stoją we wschodnie hełmy przybrani - Lubart - bratanek Olgierda i Daniel z Ostroga. W centralnym punkcie z rusztowania zwisa kamień węgielny mający być położonym. Król Kazimierz rzuca w tej chwili pierścień w szczelinę między kamienie fundamentów
Wiosną 1350 roku królowie Polski i Węgier – Kazimierz III Wielki i Ludwik Węgierski – zawarli bardzo...
Król Jerzy Bolesław Trojdenowicz (1323 - 1340)
Polska w czasach króla Władysława Łokietka miała trzech głównych wrogów: luksemburskie Czechy, Brandenburgię i Krzyżaków. Ci ostatni, po krótkim epizodzie sprzyjania Łokietkowi przeciwko Brandenburgii, utworzyli agresywne państwo zakonne ze stolicą w Malborku. Król Polski szukał oparcia w tzw. obozie papieskim, czyli wśród stronników papieża Jana XXII, skonfliktowanego wówczas z Ludwikiem Wittelsbachem - królem Niemiec i cesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Najważniejszym sprzymierzeńcem Polski były Węgry, z którymi sojusz został pogłębiony w 1320 r. poprzez małżeństwo króla Węgier Karola Roberta z córką Łokietka...
Przemysł II (Pogrobowiec)
„Był mężem, którego polski naród przez wszystkie następne pokolenia i wieki powinien sławić i wynosić w największych pochwałach jako tego, który ten naród wyniszczony i bezsilny podniósł i uczynił panem sąsiednich krajów”.
(Kronika Jana Długosza)
Leszek Czarny, książę małopolski i sieradzki, zmarł bezpotomnie 30 września 1288 roku. Tylko władzę w Sieradzu zdążył przekazać najstarszemu z przyrodnich braci Władysławowi Łokietkowi, wielkiej - jak się miało w niedalekiej przyszłości okazać - postaci w historii Polski, a wtedy skromnemu księciu na...
Jan Matejko „Spór małżeński Gryfiny z Leszkiem Czarnym”
W roku 1265 Leszek Czarny poślubił córkę Rościsława – Gryfinę. Małżeństwo nie było udane. Na dworze krakowskim doszło do skandalu obyczajowego, kiedy księżna publicznie ogłosiła, że mąż jest impotentem. Do pogodzenia małżonków doszło dopiero cztery lata później na skutek interwencji Bolesława Wstydliwego. Leszek zdecydował się wówczas na leczenie u znanego lekarza Mikołaja Krakowa . Za jego radą książę spożywał żaby i węże, z powodu czego – jak informuje „Rocznik Traski” - „popadł u narodu w wielką obrzydliwość”. Takie poświęcenie zdało się na nic, potomstwa Gryfina się bowiem nie...
Leszek Biały
Gdy książę Roman II Halicki dokonywał swego żywota w fatalnej bratobójczej bitwie 19 czerwca 1205r. pod Zawichostem, jego syn Daniel miał zaledwie 4 lata, ale już niebawem miał stać się „kartą” w grze o władzę w Haliczu i Włodzimierzu; grze między węgierskim królem Andrzejem II, a polskim księciem-seniorem Leszkiem Białym, bowiem śmierć Romana Mścisławowicza bez pozostawienia dorosłego następcy była dla sąsiadów państwa halicko-wołyńskiego świetną okazją do zaboru tych ziem. Król Andrzej natychmiast „zaopiekował” się wdową po Romanie i ich dziećmi, ale niebawem Maria* z Wasylkiem (młodszym synkiem) uciekła do Leszka Białego. W celu...
Roman II Halicki
Księstwo Halicko-Włodzimierskie z Romanem II Halickim zaistniało w 1199r., czyli po śmierci Kazimierza II Sprawiedliwego (1194). Wcześniej książę Roman Mścisławowicz (ur. między 1155 a 1162, zm.1205 r.) był księciem nowogrodzkim (1168-1170) i włodzimiersko-wołyńskim (1170-1199), a w 1203 r. został Wielkim Księciem Kijowa. Był drugim synem Mścisława II Izjasławowicza i Agnieszki – córki Bolesława III Krzywoustego. Po śmierci swojego brata Światosława Mścisławowicza, dzięki interwencji Kazimierza II Sprawiedliwego, został w 1183 r. władcą Brześcia.
Przeciwko przymierzu polsko-ruskiemu intrygowały Węgry, które usiłowały skorzystać na rozdrobnieniu Rusi i...
Bolesław IV Kędzierzawy (1121 -1173) książę zwierzchni Polski (Jan Matejko)
Do pierwszego konfliktu między księciem-seniorem Władysławem II, a jego przyrodnimi braćmi, doszło zaledwie trzy lata po śmierci Bolesława Krzywoustego. Niepoślednią w nim rolę odegrała księżna-wdowa, druga żona Krzywoustego, Salomea z Berga. Nieufna wobec pasierba zrodzonego przez kijowską księżniczkę Zbysławę Świętopełkównę, postanowiła - wespół z synami i niechętnymi nowemu zwierzchnikowi możnowładcami - że poprzez wydanie swej najmłodszej córki Agnieszki za władcę Kijowa, księcia Wsiewołoda II Olegowicza (syna księcia czernihowskiego Olega Świętosławowicza), pozyska go jako sojusznika w walce o krakowski tron.
Ta naiwna i szyta grubymi nićmi...
Bolesław Krzywoust
U schyłku życia księcia Władysława I Hermana, Polska traciła jednolitość państwową - pomiędzy rokiem 1097 a 1100 synowie Władysława - Zbigniew i Bolesław - przy poparciu możnych obalili palatyna Sieciecha* i wymogli na ojcu podział państwa na dzielnice. Zbigniew otrzymał Wielkopolskę, Kujawy i ziemię sieradzko-łęczycką, Bolesław – Śląsk, Małopolskę i ziemię sandomierską, zaś książę -ojciec zatrzymał dla siebie Mazowsze i formalną władzę zwierzchnią nad wszystkimi księstwami. Gdy Władysław zmarł (4 czerwca 1102 r.), Zbigniew jako najstarszy jego potomek dołączył do swych ziem odziedziczone po ojcu Mazowsze. Zbigniew i Bolesław byli przyrodnimi braćmi – matką starszego była Judyta, córka...
Bolesław II Śmiały
Jarosław I Mądry, swoim przedśmiertnym testamentem (1054), podzielił Ruś Kijowską między pięciu synów. Wprowadził zwierzchnictwo (seniorat) jednego nad resztą. Na seniora wyznaczył Izjasława (1024-1078), który tym samym został Wielkim Księciem Kijowa. Cztery lata później, w Krakowie, władcą Polski został książę Bolesław II Szczodry (zwany niekiedy Śmiałym, ur. ok.1042, zm.ok.1082). Obydwaj byli wnukami Włodzimierza I Wielkiego – Izjasław po mieczu, Bolesław po kądzieli.
Panowanie Izjasława nie było usiane różami, raczej udrękami wynikającymi z walk licznych krewniaków o dominowanie nad resztą książąt. Nękany i w 1068 r. po...
Kijów już przed tysiącem lat był atrakcyjnym grodem, nie ustępował innym europejskim metropoliom wielkością i bogactwem. Oczywiste zatem, że w planach władcy piastowskiego państwa ze stolicą w maleńkim Gnieźnie (Kraków miał zostać siedzibą królów polskich dopiero za 20 lat) musiał mieścić się także i merkantylny cel wypadu na stolicę Rusi. Zgodnie z duchem tamtych czasów, czyli zbójectwa już nieco ucywilizowanego, Chrobry zrealizował ów cel w swoistym majestacie prawa, czyli poprzez kontrybucję nałożoną na kijowian za pośrednictwem księcia Świętopełka – zięcia i ze swojego „nadania” nowego władcy Rusi. Nie znamy rozmiarów haraczu, ale musiał być gigantyczny, jeśli wystarczył na obdzielenie...
Jan Matejko
Wjazd Chrobrego do Kijowa
Poważny warszawski dziennik „Rzeczpospolita” publikował w okresie luty 2010 – styczeń 2011 „Księgę Kresów Wschodnich” (z podtytułem: „Dzieje, ludzie, pomniki polskości”) w serii 51 zeszytów o sumarycznej objętości 832 stron, zawierających zadbany faktograficznie i obiektywnie interpretowany opis polskiej obecności na wschodnich terenach I i II Rzeczypospolitej. Zeszyty te, dodawane co czwartek do gazety, spotkały się z tak dużym zainteresowaniem, że redakcja postanowiła drukować następną serię („Księga Kresów Wschodnich – tom II – Ostoje polskości”), pomyślaną jako swoiste monografie ciekawych miejsc i...
